నిర్వచన భారత గర్భ రామాయణము ... రావిపాటి లక్ష్మీనారాయణ

జైశ్రీరామ్.

ఆర్యులారా! ఈ క్రింది నిర్వచన భారత గర్భ రామాయణ ద్వ్యర్థికావ్యాన్ని పరిశీలించండి.

నిర్వచన భారత గర్భ రామాయణము

రావిపాటి లక్ష్మీనారాయణ

శా.     శ్రీనాళీకభవాండ మాకృతి, ధరిత్రీపాళి పాదంబు, మి

న్నే నాభిస్థలి, స్వర్గమే శిరము, చిచ్చే యాననాబ్జంబు, భ

వ్యేనేందు ల్గను, లాశలే చెవులు, గాడ్పే ప్రాణమౌ వేల్పు నే

కోనారాయణ యంచు ముక్తికొఱకై కోర్కిన్ ధృతిం గొల్చెదన్. (౧)

చ.      పలుకులబోటిఁ బొంది భువిపౌజు సృజించెడి బ్రహ్మ దానయై

కలుములచెల్వతోడుత జగమ్ములఁ బెంచెడి శౌరి దానయై

చలిమలకూఁతునుం గలిసి సర్వము ద్రుంచెడు శూలి దానయై

చెలువుగ దక్కు వేల్పులయి చెన్నగు నా యఖిలేశుఁ గొల్చెదన్. (౨)

టీక- పౌజు = గుంపు, మల = కొండ, శూలి = శివుఁడు.

సీ.      ఎవ్వానియాజ్ఞ మొయిళ్లు చిల్లులు పడ్డ

కరణినిఁ దృటి వాన గురియుచుండు,

నెవ్వానియాజ్ఞచే నెక్కక మిట్టలఁ

బల్లంబు జలమెప్డు పాఱుచుండు,

నెవ్వానియాజ్ఞచే నినశశితారక

లెప్పుడు తమచొప్పుఁ దప్పకుండు,

నెవ్వానియాజ్ఞచే నీ భూతవిసరంబు

పుట్టుచుఁ బెరుగుచు గిట్టుచుండు,

తే.      నెవఁడు నవ్వించు మఱలను నేడిపించు

నెవఁడు మట్టిలో సదయత నెఱ్ఱ మనుచు

నెవఁడు మొగ్గలకును రంగు లిడుచునుండు

నా మహామహు నఖిలేశు నాత్మ నెంతు. (౩)

టీక- విసరంబు = గుంపు, ఎఱ్ఱ = వానపాము.

కం.    విఘ్నేశ్వరుఁడయి దుష్టకృ

తఘ్నస్వార్థకపటకలితప్రబలోద్యో      

గఘ్నుఁడయి సుకార్యములకు

విఘ్నములనుఁ బాఱద్రోలు విభునిఁ దలఁచెదన్. (౪)

ఉ.      ఉల్లమునందు భక్తిని ఘనోరగగేహజు, వ్యాసు, దండి, ధీ

వల్లభుఁ గాళిదాసకవి, బాణుఁ గవిత్రయ భాస్కరేంద్రులం

బెల్లగు సోముఁ, బోతనను, బెద్దన, సూరన, మూర్తిఁ దిమ్మనన్,

మొల్లను, వేంకమాంబ మఱి పూర్వుల నిప్పటివారి నెంచెదన్. (౫)

టీక- ఉరగగేహజుఁడు = వాల్మీకి.

కం.    అనుమానానేకము దీ

ర్చిన మహితుఁడు దుగ్గరాజు సీతారామ

య్యనుఁ గొలుతు వెండి నిండుమ

తిని వేంకటపార్థసారథి కవులఁ దలఁతున్. (౬)

కం.    తెలియని శబ్దార్థము పె

ద్దల నడిగి గ్రహింపఁబోక తప్పని ధృతితోఁ

బలుకుచు నితరుల భావం

బులను హరించెడు కుకవులమూఁకఁ దెగడుదున్. (౭)

తే.      రామకథ నిర్వచనముగ వ్రాయుదుఁ, బ్రతి

పద్యమందున వేఱొక్క పద్యముండు,

నట్టి గర్భితములగు పద్యముల నెల్ల

వరుసతోడుతఁ జదువఁగా భారత మగు. (౮)

కం.    కలియుగ మఱవదివేల క

వల ముప్పది పయిని రెండవది, క్రీస్తుశకం

బొలయగఁ బదితొమ్మిది వం

దల ముప్పదియొకటిలో నొనరిచితిఁ దీనిన్. (౯)

తే.      శ్రీనగమున కీశాన్యంబు, కృష్ణకు శమ

నదిశ, గుంటూరుజిల్లాను నరసరావు

పేట తాలుకలోపల వెలయు రావి

పాఁడు స్వగ్రామమై నాకు వఱలుచుండు. (౧౦)

సీ.      భారతీయుండ, బాపండ నాపస్తంభ

సూత్రుండఁ గౌండిన్యగోత్రజుండ,

బండితాగ్రేసరమండలమునకు న

త్యధికవిధేయుండ, నాఱువేల

వాఁడను, ముత్తాత వఱలును జలమల

రాజనం, గొండలరాజు తాత,

కొండలరాజునకుం జలమయ్య య

ప్పయ్య నాఁ గలిగి రం దగ్రజుండు

తే.      చలమయకు సతి పిచ్చమ్మ వలనను జని

యించితిమి వేంకటప్పయ్య యేనును గురు

నాథ మనఁగ సుబ్బారా వనంగ నం ద

రయ ద్వితీయుండ లక్ష్మినారాయణుండ. (౧౧)

ఆ.వె.   విమలకథలని, నవవిధమని, బుద్బుద

యశమునకు పిరంగినైనఁ దలనుఁ

దూర్చు వీరువయసుతోనుంట, నీ కష్ట

సాధ్యకృతికి సాహసము సలిపితి. (౧౨)

టీక- బుద్బుదయశమునకు... వీరువయసు- షేక్సుఫియర్ (Shakesphere) యొక్క As you like it నాటకములోని మానవుని సప్తవయస్సుల (Seven ages of Man)లో సూచింపబడిన నాలవవయ్యస్సు “A soldier seeking the bubble reputation in cannon’s mouth”

తే.      ధరణిలోఁ “బ్రమాదో ధీమతామపి” యన

నల్పుఁడనుఁ జడమతిని నే ననఁగ నెంత

జలముల విడి పాలఁ గొను హంసలవిధమున

దప్పుల వదలి యొప్పులఁ దలఁప రయ్య. (౧౩)

*షష్ఠ్యంతములు*

కం.    ధీరునకున్ విదళితసం

సారునకు సమస్తవేదసారున కధికో

దారునకును విమలశుభా

కారున కుపమానరహితగంభీరునకున్. (౧౪)

కం.    ఘోరునకును నాగమసం

చారున కఘదూరునకును సచ్చిద్గుణవి

స్తారునకును సకలకలుష

హారికి నినశశిముఖాఖిలాధారునకున్. (౧౫)

కం.    ఆ యఖిలాధీశ్వరునకు

నా యమరేశునకు భక్తి నంకితమును నేఁ

జేయుదు; గర్భకవిత రా

మాయణభారతకథాక్రమం బెట్టిదనన్. (౧౬)

కథాప్రారంభము

రామాయణము-

ఉ.      శ్రీరమణీయమై [సిరులఁ జెంది వెలుంగును, జిష్ణువీటి]నిన్

మీఱి, యయోధ్యనా [గరిమ మించుచు బృథ్వి; నఖండహస్తి]ర

క్షోరిగృహంబె యా[పురియు నచ్చటి మేడలు వ్యోమ మంటు] మేల్

తోరఁపు ఖ్యాతితో [నగరి దూగుఁదులన్ హరినట్టుతోడ] దాన్.

భారతము-

తే.గీ.   సిరులఁ జెంది వెలుంగును, జిష్ణువీటి 

గరిమ మించుచు బృథ్వి; నఖండహస్తి

పురియు నచ్చటి మేడలు వ్యోమ మంటు

నగరి దూగుఁదులన్ హరినట్టుతోడ. (౧౭)

టీక- జిష్ణువీటిన్ = అమరావతిని; హరినట్టు = వైకుంఠము; హస్తిరక్షోరిగృహంబె = గజాసురుని విరోధియగు శివునిల్లు (కైలాసము); గరిమ = గొప్పదనము; వ్యోమము = ఆకాశము.

సీ.      మారణమన్నట్టి మాటయే లేదన్నఁ

బొలబోన మనుమాటఁ దెలుపనేల

మత్తువస్తువులన్న మాటయే లేదన్నఁ

గలుషచిత్తులమాటఁ దెలుపనేల

చాటుమాటు తెఱంగు మాటయే లేదన్నఁ

దులువజారులమాటఁ దెలుపనేల

మేటిస్వార్థంబన్న మాటయే లేదన్నఁ

గులమతేర్ష్యలమాటఁ దెలుపనేల

తే. [పలుపలుకు లేల యచటి జను లనయము స్వ

ధర్మపథమునున్ వదలక తా]ల్మిని నయ

[మలరు గని యుందురు; పురము లలిఁ గళగళ

లాడుఁ దోటలన్ సరసులతో]డ మివుల. (౧౮)

భారతము-

కం.    పలుపలుకు లేల యచటి జ

ను లనయము స్వధర్మపథమునున్  వదలక తా

మలరు గని యుందురు; పురము

లలిఁ గళకళలాడుఁ దోటలన్ సరసులతో. (౧౮)

టీక- పొలబోనము = మాంసాహారము; అనయము = ఎల్లప్పుడు; నయము = నీతి; అలరు = సంతోషము.

రామాయణము-

చం.    ముదమున నేలు నా [నగరి భూపతి చీకుజనాలకాఁపు] హె

చ్చు; దశరథుండనన్ [వెలయుచున్ ధృతరాష్ట్రుఁడు బిట్టు భీష్మ]మౌ

కదనమునందు సచ్[శరనికాయసహాయతఁ జక్కడంచె]ను

గ్రదనుజకోటులన్ [రిపుల రాజకులేంద్రు లరే యనంగ]నున్. (౧౯)

భారతము-

తే.      నగరి భూపతి చీకుజనాలకాఁపు

వెలయుచున్ ధృతరాష్ట్రుఁడు బిట్టు భీష్మ

శరనికాయసహాయతఁ జక్కడంచె

రిపుల రాజకులేంద్రు లరే యనంగ. (౧౯)

టీక- చీకుజనాలకాఁపు = (రా) గ్రుడ్డిజనుల రక్షించువాఁడు, (భా) గ్రుడ్డివాఁడు, జనుల రక్షించువాఁడు; భీష్మ = (రా) భయంకరమైన, (భా) భీష్మునియొక్క; ధృతరాష్ట్రుఁడు = (రా) రాష్ట్రమును ధరించినవాఁడు; రాజకుల = (రా) రాజుల సమూహములో, (భా) చంద్రవంశములో; నికాయము = గుంపు.

రామాయణము-

సీ.      ప్రతిభ వెల్గె [ఘనుఁడు పాండుసమాఖ్యుఁ; డా

జనవరాను]గ్రహమున కనేక

నృపులు వేచెదరు; తద్దినసామ్యతే[జుండు

నెప్పు డన్ననుడుల చొప్పు విడఁడు;]

రమ [కోరి దిగ్విజయముఁ జేసెఁ గుంతిమ

ద్ర] క్షోణివిభుముఖ్యరాజతతుల

మించి, కౌసల్య సుమిత్ర గేకయ [ధాత్రి

ధవతనయనుఁ గొనె దయితలుగను]

తే.      సంతులేక విచారించె స్వాంత మందు,

శ్రీవిచారించె గురువు వశిష్ఠుతోడ

ఋశ్యశృంగుఁ దెచ్చె నిజపురికి బురజను

లెలమి మిన్నందఁ బుత్రకామేష్టి సలిపె. (౨౦)

భారతము-

తే.      ఘనుఁడు పాండుసమాఖ్యుఁ; డా జనవరాను

జుండు నెప్పు డన్ననుడుల చొప్పు విడఁడు;

కోరి దిగ్విజయముఁ జేసెఁ గుంతి, మద్ర

ధాత్రి ధవతనయనుఁ గొనె దయితలుగను. (౨౦)

టీక- పాండుసమాఖ్యుఁడు = (రా) తెల్లని కీర్తి గలవాఁడు, (భా) పాండురాజు; అన్ననుడులచొప్పు = (రా) పలికిన మాటలదారి, (భా) అగ్ర

రామాయణము-

సీ.      అట్లు సుతేష్టిఁ జే(య మునికరుణచేఁ బ

రముని యుధిష్ఠిరు) రమ్యతేజు

నారాయణునిఁ బద్మనయను ఘనశ్యాము

(సత్సుధర్మగుణము శాంతరసము)

నొప్పు కనికరంబు (నుట్టిపడు మహాత్ము

నురు శుభాకారుఁ గుం)భరిపు ధైర్య

లక్షణు, రాము, సల్లలితుఁ గౌసల్య ధృ

(తిఁ గనె ముదము నంద జగము లన్ని)

ఆ.      పవలు చైత్రశుద్ధనవమిఁ గర్కటలగ్న

మునను భానువారమునఁ బునర్వ

సునను గగనమధ్యమునను సూర్యుం డుండ

నుద్భవించె రాముఁ డుర్విమీద. (౨౧)

భారతము-

ఆ.      యముని కరుణచేఁ బరముని యుధిష్ఠిరు

సత్సుధర్మగుణము శాంతరసము

నుట్టిపడు మహాత్ము నురుశుభాకారుఁ గుం

తి గనె ముదము నంద జగములన్ని. (౨౧)

టీక- యుధిష్ఠిరు = (రా) యుద్ధమునందు స్థిరమగువానిని, (భా) ధర్మరాజును; కుంభిరిపు = సింహముయొక్క.

రామాయణము-

సీ.      వి(బుధసందోహము వేడ్క జెందెను, గనెన్

మోదంబు గోబృందమున్) నయముగ

వ(సుధ నాశించెడువారు సంతసమునన్

శోభిల్లుచుండంగ, శో)కరహిత

శు(భధరాచక్రము చొక్క, మెల్లన జగ

త్ప్రాణుండునున్ వీచెఁ దా) ఖలచయ

ము (నధమశ్రేణియుఁ బొందు చుమ్మలికమున్

ఖ్యాతిన్ విడెం బెల్లుగన్) సుపర్వ

తే. దుందుభులు మ్రోసె దశదిశ లొందె దెలివి,

నలరులజడి గురిసె, నాడి రప్సరసలు,

పాడె గంధర్వతతి, కూర్మితోడ మింట

గరుడపన్నగకిన్నరుల్ గంతు లిడిరి. (౨౨)

భారతము-

మ.     బుధసందోహము వేడ్క జెందెను, గనె న్మోదంబు గోబృందమున్

సుధ నాశించెడువారు సంతసమునన్ శోభిల్లుచుండంగ, శో

భధరాచక్రము చొక్క, మెల్లన జగత్ప్రాణుండునున్ వీచెఁ దా

నధమశ్రేణియుఁ బొందు చుమ్మలికమున్ ఖ్యాతిన్ విడెం బెల్లుగన్. (౨౨)

టీక- సుధనాశించెడువారు = దేవతలు; జగత్ప్రాణుండు = వాయుదేవుఁడు; ఉమ్మలికము = దుఃఖము; సుపర్వ = దేవతలు.

రామాయణము-

చం.    రణమున జంపు నీ(పరమరాజితుఁడౌ కృతి బంటు భీము) రా

వణు నని పొంగుచుం (బ్రథితభవ్యతఁ గూడి ప్రభన్ మరుత్తు)లున్

ప్రణుతసుశీలురుం (దలఁచి రమ్యసుఖంబు ముదంబునొంది) మేల్

గణుతినిఁ జేయఁగా, (ధృతిని గాంచెను దత్సతి తీవబోఁడి)యున్. (౨౩)

భారతము-

తే.      రమరాజితుఁడౌ కృతి బంటు భీము

బ్రథితభవ్యతఁ గూడి ప్రభన్ మరుత్తు

దలఁచి రమ్యసుఖంబు ముదంబునొంది

ధృతిని గాంచెను దత్సతి తీవబోఁడి. (౨౩)

టీకా- కృతి = (రా) నేర్పరి, (భా) నేర్పరిని; భీము = (రా) భయంకరుని, (భా) భీముని; ప్రథిత = ప్రఖ్యాతినొందిన; మరుత్తులు = (రా) సురలు, మరుత్తు = (భా) వాయుదేవుని; తత్సతి = (రా) కౌసల్య, (భా) కుంతి; ధృతిని

రామాయణము-

చం.    వరసుతజన్మమున్ (రమనుఁ బ్రౌఢుఁడునౌ ధృతరాష్ట్రుఁ డంత) జా

ల రమణతో వినెం, (బలువ లక్షణముల్ గలవారి నూఱు) నా

యురువిమలాత్ముఁడున్ (గురుసుయోధనముఖ్యులఁ గూర్మితోడఁ) గ

ల్గు రసికుఁ డర్మిలిం (గనెను, గోర్కుల బీదలఁ గాంక్షఁ దన్పెఁ)దాన్. (౨౪)

భారతము-

తే.      రమనుఁ బ్రౌఢుఁడునౌ ధృతరాష్ట్రుఁ డంత

బలువ లక్షణముల్ గలవారి నూఱు

గురు సుయోధనముఖ్యులఁ గూర్మితోడఁ

గనెను, గోర్కుల బీదలఁ గాంక్షఁ దన్పె. (౨౪)

టీక- ధృతరాష్ట్రుఁడు = (రా) రాష్ట్రమును ధరించినవాఁడు- దశరథుఁడు; పలువ లక్షణముల్... విమలాత్ముఁడు = (రా) దుస్స్వభావులనుఁ జంపు శుద్ధుఁడు; గురుసుయోధనముఖుల = గొప్ప వీరశ్రేష్ఠుల; అర్మిలిం గనెను = (రా) సంతస మందెను.

రామాయణము-

చం.    అతిముదితాత్మయై (మురియు చర్మిలిచే మినుముట్టి యాని)శన్

హితమతి కైకయున్ (శితశరేక్షణ గాంచెను జిష్ణుసత్క)ళా

యుతుఁడగువాని, దా(రుణరిపుజ్జ్వలభంజనరూక్షతేజుఁ) బ్ర

స్తుతు భరతున్, మహా(విజయు శోభితలక్షణు వేల్పు లెన్నఁ)గన్. (౨౫)

భారతము-

తే.      మురియు చర్మిలిచే మినుముట్టి యా ని

శితశరేక్షణ గాంచెను జిష్ణుసత్క

రుణరిపుజ్జ్వలభంజనరూక్షతేజుఁ

విజయు శోభితలక్షణు వేల్పు లెన్న. (౨౫)

టీక- (రా) జిష్ణుసత్కళాయుతుఁడగువాని = జయశీలుని తేజము గలవాని, మహావిజయు శోభితలక్షణు = గొప్పగెలుపుకాని యొక్క ప్రకాశమానమగు స్వభావము గలవానిని.

(భా) ఆ నిశితశరేక్షణ = కుంతి; జిష్ణుసత్కరుణ = దేవేంద్రుని దయవలన; విజయు = అర్జునుని.

రామాయణము-

సీ.      రాజీవపత్రనేత్ర సుమిత్రయును (బాఢ

భవ్యతఁ గాంచెఁ బ్రభాయుతుని న)

తవిరోధి(కులుని నుతదివిజు ముదితకు

వలయు సహ)స్రాంశుభాసమాను

లక్ష్మణు, శత్రుఘ్ను, లాలితభూ(దేవు,

దివ్యరుచికలితు, ధృతిని నెన్ని)

కకు నెక్కు మోహనాకారులునౌ (స్వర్గ

వైద్యుల మాద్రి సుపర్వవినుత)

ఆ.వె.   లలితరూపులయిన లక్ష్మణ శత్రుఘ్ను

లుద్భవంబు నొంది రుర్విఁ బగలు;

వరుసఁ జక్రశేషపాంచజన్యములె త

గ భరతుఁడు సుమిత్ర కందులయ్యె. (౨౬)

భారతము-

తే. బాఢభవ్యతఁ గాంచెఁ బ్రభాయుతుని న

కులుని, నుతదివిజు ముదితకువలయు, సహ

దేవు, దివ్యరుచికలితు ధృతిని నెన్ని

స్వర్గవైద్యుల, మాద్రి సుపర్వవినుత. (౨౬)

టీక- (రా) నతవిరోధికులుని = వంగిన శత్రుసమూహము గలవానిని; సహస్రాంశు భాసమాను = సూర్యతేజస్సు గలవానిని; పాంచజన్యము = విష్ణుని శంఖము; స్వర్గవైద్యుల మాద్రి = అశ్వినులవలె. కందులు = కుమారులు.

(భా) మాద్రి = మాద్రీదేవి; స్వర్గవైద్యుల = అశ్వినులను; ఎన్ని = ప్రార్థించి.

రామాయణము-

చ.      జగతివిభుండు సద్(హసనసంయుతుఁడై ధృతి నంత మాద్రి)నె

ప్డు గనఁగ లేదనెన్; (మమతఁ బొందె, మహీసురు మాట నాఱె) నా

వగ యనె భూపుఁడున్ (ధవుఁడు బాండుసమాఖ్యుఁడు; తత్సుకీర్తి)తో

నగరియు వెల్గె, రే(యతివ నాధుని రాజును హాళిఁ గూడె)నాన్. (౨౭)

భారతము-

తే.      హననసంయుతుఁడై ధృతి నంత మాద్రి

మమతఁ బొందె, మహీసురు మాట నాఱె

ధవుఁడు బాండుసమాఖ్యుఁడు; తత్సుకీర్తి

యతివ నాథుని రాజును హాళిఁ గూడె. (౨౭)

టీక- ధృతినంతమాద్రి = (రా) అంతకు సామ్యమగు సంతసమును; ఆఱె = చనిపోయెను; పాండుసమాఖ్యుఁడు = (రా) తెల్లని కీర్తి గలవాఁడు; రాజును = (రా) చంద్రుని, (భా) పాండురాజును; మాట = (రా) దీవన, (భా) శాపము; హసన = నవ్వు (సంతోషము చేత).

రామాయణము-

చతుర్విధకందము

నీతిగ దివిజవితానము

భాతిన్, ఘనకేసరిశిశువర్గం బనఁగా,

భూతకరుణాత్ము లనియెడి

ఖ్యాతిన్, జననాథసుతనికాయము దనరెన్. (౨౮)

భారతము-

చతుర్విధకందము-

ఘనకేసరిశిశువర్గం

బనఁగా భూతకరుణాత్ము లనియెడు ఖ్యాతిన్,

జననాథసుతనికాయము

దనరెన్ నీతిగ దివిజవితానము భాతిన్. (౨౮)

(‘భూతకరుణాత్ము లనియెడు’ నుండియు, ‘జననాథసుతనికాయము’ నుండియుఁ జదివినను కందపద్యములు వచ్చును.)

టీక- వితానము, వర్గము, నికాయము = గుంపు.

రామాయణము-

చ.      అతులితవీరులై (పెరిగి రా ప్రభుపుత్రులు వీఁకగూడ;) బ

ర్వతధృతిఁ దండ్రి తా (నధికవైరిచమూదధిహారికుంభ)జుం

డతిధృతిఁ జూడ, రా(జదయనందును నేర్చిరి క్షాత్రవిద్య)లం

దతమగు నేర్పుతో; (నవనిఁ దామతతంపర లైరి చాల)గన్. (౨౯)

భారతము-

తే.      పెరిగి రాప్రభుపుత్రులు వీఁక గూడ,

నధికవైరిచమూదధిహారి కుంభ

జ దయ నందుచు నేర్చిరి క్షాత్రవిద్య;

నవనిఁ దామరతంపరలైరి చాల. (౨౯)

టీక- (రా) అధికవైరిచమూదధిహారికుంభజుండు = గొప్ప శత్రుసేనాసముద్రమునకు మనోజ్ఞుఁ డగు నగస్త్యుని బోలువాఁడు. (భా) అధికవైరిచమూదధిహారి = గొప్ప శత్రుసేనాసముద్రమును వారించువాఁడగు, కుంభజదయ = ద్రోణుని దయ; వీఁక = పరాక్రమము; తతము = విరివియైన; తామరతంపర లగుట = వృద్ధిజెందుట.

రామాయణము-

సీ.      అభివృద్ధి నొందెఁ జేయఁగ దైత్యులు (కడుగ

ను నసూయ దుర్యోధనుఁడునుఁ బాండు)

యశుఁడగు రాముండు; కుశికతనూజుండు

పగను మారీచసుబాహుముఖ్య

ఘననిజయజ్ఞవిఘ్నకరదితి(సుతుల

పైఁ గని యేగి, భూపతిని, వారి)

గూల్ప రాఘవుఁ (బంపఁ గోరెఁ బవిత్రంబు

వారణావ)ళి సింహవర్గ మాడు

ఆ.      కొను స్వసవత(తతలమునకు, వీఁగియునుఁ దు

దఁ ననుపంగ) నీయకొనె నితం డ

తులితుఁ డుక్కుతునుక నిలువు నీరగు టేల

యనుపు మని వశిష్ఠుఁడు నుడువంగ. (౩౦)

భారతము-

తే.      కడుగను నసూయ దుర్యోధనుఁడునుఁ బాండు

సుతులపైఁ గని యేగి, భూపతిని వారిఁ

బంపఁ గోరెఁ బవిత్రంబు వారణావ

తతలమునకు, వీఁగియును దుద ననుపంగ. (౩౦)

టీక- (రా) దుర్యోధనుఁడు = యోధులకు భేదింపరానివాఁడు; పాండుయశుఁడు = తెల్లని కీర్తి గలవాఁడు; వారణావళి...తతలమునకు = జాతివైషమ్యములను గూడ మఱచి, విశ్వామిత్రుని ప్రభావముచేత నతని యాశ్రమమందు నేనుఁగులు సింహము లాడుకొనిచున్న వనుట; స్వసవతత తలము = తన యజ్ఞముచేయు విశాలమగు చోటు.

(భా) పాండుసుతులపైన్ = పాండవులపై; వారణావతతలమునకు = వారణావతమను స్థలమునకు; ఉక్కుతునుక = పరాక్రమము గలిగినవాఁ డనుట.

రామాయణము-

చ.      ప్రణుతులఁ జేయుచున్ (నృపతి పాండుసమాఖ్యజు లెచ్చు రామ)ల

క్ష్మణులు నొనర్చినన్ (మృదులమంజులగాత్రసమేతమాత)లం

గణుతి, మునీంద్రుతో (నెనసి కాండములం గొని యేగి రంతఁ) ద

త్క్షణమున, గంగనుం (గనిరి క్ష్మాపజు లేడ్తెఱగా ముదంబు)నన్. (౩౧)

భారతము-

తే.      నృపతి పాండుసమాఖ్యజు లెచ్చు రామ,

మృదులమంజులగాత్రసమేత, మాత

నెనసి, కాండములం గొని, యేగిరంతఁ

గనిరి క్ష్మాపజు లేడ్తెఱగా ముదంబు. (౩౧)

టీక- నృపతి పాండుసమాఖ్యజులు = (రా) రాజగు, తెల్లని కీర్తిగలవాని (దశరథుని) కుమారులు, (భా) పాండురాజపుత్రులు; కాండములు = బాణములు; ఏడ్తెఱ = ఎక్కువ; ఎచ్చు = హెచ్చు.

రామాయణము-

చం.    పసనది దాటి తన్ (మృదుసుభద్రయశస్కులు హెచ్చులక్క)డన్

మసలు, చెడారియౌ (నెలవు నవ్యముదంబు జనించుచుండఁ)గా

నసురనుఁ దాటకం (గనిరి, హాళిని దానిని గండడై స)రిన్

వెస శరవహ్ని వై(రికృతిభీముఁడు రాముఁడు ప్రీతిఁ గాల్చెఁ) దాన్. (౩౨)

భారతము-

గీ.      మృదుసుభద్రయశస్కులు హెచ్చులక్క

నెలవు నవ్యముదంబు జనించుచుండ

గనిరి, హాళినిఁ దానిని గండడై స

రి కృతి భీముఁడు రాముఁడు ప్రీతిఁ గాల్చె. (౩౨)

టీక- (రా) వైరికృతిభీముఁడు = నేర్పరులగు శాత్రవులకు భయంకరుఁడు; (భా) సరికృతి = సరియగు నేర్పరి; రాముఁడు = రమ్యముగా నుండువాఁడు; హెచ్చులక్క నెలవు = గొప్ప లక్కయిల్లు.

రామాయణము-

గీ.      (జతఁ గనని దిట్ట లా లలి తఱి నెఱిసరి

హాళి దాని దాటిరి; లలి నాయతధృతి

రహినిఁ జనిరి సంతతసాశరధరణి కధి

కతతతలి కచటన్) జాల ధృతి నెలసిరి. (౩౩)

భారతము-

కం.    జతఁ గనని దిట్ట లా లలి

తతి నెఱిసరిహాళి దాని దాటిరి; లలి నా

యతధృతి రహినిఁ జనిరి సం

తతసాశరధరణి కధికతతతలి కచటన్. (౩౩)

టీక- ఆ లలితతిన్ = ఆ సొగసైన సమయమందు; నెఱిసరిహాళి = ఎక్కువ యుక్తముగాను ప్రీతితోడ; లలిన్ = వికాసముగా; నాయతధృతిన్ = ఎక్కువ ధైర్యముతో; రహిని = రంజనముగా; సాశరధరణికి = రాక్షసులతో గూడిన భూమికి; ధృతినెలసిరి = (రా) ప్రీతినందిరి; దాని = (రా) తాటక, (భా) లక్కయిల్లు; అధికతతతలికి = ఎక్కువ విశాలమగు చోటు.

రామాయణము-

సీ.      విహగనాథుఁడు శత్రు(భీముఁ డెచ్చయి కెడ

పి పరు మహాహి డిం(దుపడక మిగు  

లుగతి రాముఁడు దీర్చుఁ బగ నని ముని గొన

(బు ధృతిఁ గూడె; దదనుజధృతిఁ గాంచె)

జటికోటి భూపాగ్ర(సత్సుతుఁ గని యేక

చక్రపురమ మాధు)రిక్రమసుచ

రితదూరఖలులన్ హరింపదె పెక్కు మా

ఱు లటులను రఘువరుని ప్రతాప

గీ.      మొక్కటే చాలు దనుజుల నుడుప ననెను

దారిలోఁ, గూర్మిఁ జూచెనా తాపసాధి

కని(కరము నృపజులు ద్విజగతుల; నెఱపఁ)

గ సవము ముని చెఱుపవచ్చి రసురు లపుడు. (౩౪)

భారతము-

ఆ.      భీముఁ డెచ్చయి కెడపి పరు మహాహిడిం

బు ధృతి, గూడెఁ దదనుజ ధృతి; గాంచె

సత్సుతుఁ; గని యేకచక్రపురమ మాధు

కరము నృపజులు ద్విజగతుల నెఱప. (౩౪)

టీక- (రా) శత్రుభీముఁడు = విరోధులకు భయంకరుఁడు; మహాహిన్ = గొప్పపామును; గొనబుధృతిన్ = మనోజ్ఞమగు సంతసమును; తదనుజధృతిన్ = అతని తమ్మునియొక్క (లక్ష్మణుని) ధైర్యమును; ఏకచక్రపురము = ఒక్క (విష్ణు)చక్రముయొక్క భాగ్యమే; ద్విజగతులన్ = పక్షుల గమనమును.

(భా) హిడింబు = హిడింబుఁడను రాక్షసుని; ధృతిన్ = ధైర్యముతో; తదనుజన్ = అతని చెల్లెలగు హిడింబిని; ధృతిన్ = సంతోషముతో; ద్విజగతులన్ = బ్రాహ్మణుల విధముతో; సత్సుతు = ఘటోత్కచుని;   విహగనాథుఁడు = గరుత్మంతుడు; జటికోటి = మునులగుంపు.

రామాయణము-

ఉ.      ఔచితి రాముఁడున్ (మురిసి యచ్చటి శిష్టులు పొంగఁగా బ)లున్

నీచు సుబాహు సో(కు ధరణీజనదూరునిఁ గ్రూరుఁ గూల్చె,) మా

రీచునిఁ జిమ్మె సద్(ధృతి వరించి కడున్ గడితేఱి భీముఁ)డై,

ప్రోచె సవమ్ము గో(డడల బొందుచు దుష్టజనాళి కుంద)గన్. (౩౫)

భారతము-

గీ.      మురిసి యచ్చటి శిష్యులు పొంగఁగా బ

కు ధరణీజనదూరునిఁ గ్రూరుఁ గూల్చె,

ధృతి వరించి కడున్ గడితేఱి భీముఁ,

డడలుఁ బొందుచు దుష్టజనాళి కుంద. (౩౫)

టీక- (రా) భీముఁడై = భయంకరుఁడై; సోకు = రాక్షసుని; గోడు = దుఃఖము; అడలు = భయము.

రామాయణము-

ఉ.      పొంగు చొనర్చి సద్(దృఢులు భూపసుతుల్ సుధృతిన్ మహాద్రు)లై

భంగము దాపసా(పద, నృపాలజ వారిజపాద కృష్ణ) సా

రంగమృగాక్షియౌ (రమణి రమ్యశుభాస్యతిరస్కృతేందు)ధీ

రాంగన జానకీ(ప్రథిత హల్లకపాణివివాహ మంచు)నున్. (౩౬)

భారతము-

గీ.      దృఢులు భూపసుతుల్ సుధృతిన్ మహాద్రు

పదనృపాలజ వారిజపాద కృష్ణ

రమణి రమ్యశుభాస్యతిరస్కృతేందు

ప్రథితహల్లకపాణి వివాహమంచు. (౩౬)

టీక- (రా) సుధృతిన్ మహాద్రులై = ధీరత్వమున గొప్పపర్వతములఁ బోలినవారై; కృష్ణసారంగమృగాక్షి = కృష్ణసారంగమువంటి కన్నులుగలది.

(భా) ద్రుపదనృపాత్మజ = ద్రౌపది; కృష్ణ = కృష్ణయను పేరుగలది; ఆస్యతిరస్కృతేందు = ముఖముచే తిరస్కరింపబడిన చంద్రుఁడు కలది; హల్లకపాణి = చెంగలువవంటి చేయికలది.

రామాయణము-

గీ.       (విని యతిసునృపజులు విరివిధృతిఁ దలఁచి

రా వివాహమునకుఁ బోవ హాళి,) ధీమ

(తల్లి తోడుత ఘనతనుఁ దనరి చనిరి

కానఁ గూర్మితోడఁ గలయఁ గనుచు) గనుచు. (౩౭)

భారతము-

ఆ.వె.   విని యతిసునృపజులు విరివిధృతిఁ దలఁచి

రా వివాహమునకుఁ బోవ హాళి,

తల్లితోడుత ఘనతనుఁ దనరి చనిరి

గానఁ గూర్మితోడ గలయఁ గనుచు. (౩౭)

టీక- (రా) యతి = ముని; సునృపజులు = శ్రేష్ఠులగు రాజకుమారులు. (భా) అతి = అధికమగు; సు = శ్రేష్ఠులగు; నృపజులు = రాజకుమారులు; ధీమతల్లి = శ్రేష్ఠమగు బుద్ధి; విరివిధృతి = ఎక్కువగు ధైర్యము; హాళి = సంతోషము.

రామాయణము-

సీ.      ఆ వనశోభను నతిమోద మెసఁ(గంగఁ

గన్నులారన్ వారు గాంచి; రచట)

నంబురుహహితాన్వయాంబుధిశశి (భూరి

వీరుండు జిష్ణుఁ డంగారపర్ణ)

సదృశ తామ్రౌష్ఠ్యుండు క్ష్మాజారుచిర (శక్తి

జాలఁ గామించెఁ బ్రచండపుఁ దమి)

గౌతమాశ్రమము దగ్గరి రంతట (ననల

సొనందభరితాత్ము లయిరి వారు;

ఆ.      రామచంద్రపాదరజము సోఁకినయంత

శాపవశముచేతఁ జట్టయిన య

హల్య పూర్వరూప మందె నచ్చొటువాసి

వారు మిథిలతోటఁ జేరి రచట. (౩౮)

భారతము-

గీ.       గంగఁ గన్నులారన్ వారు గాంచి రచట

భూరివీరుండు జిష్ణుఁ డంగారపర్ణ

శక్తిఁ జాలఁగా మించెఁ బ్రచండపుఁ దమి,

ననలసానందభరితాత్ము లయిరి వారు. (౩౮)

టీక- అంగారపర్ణము = (రా.) అగ్నిశకలములు గల యాకు (ఎఱ్ఱనిది); జిష్ణుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; తమి = (రా) కోరిక, (భా) రాత్రి; తామ్ర = ఎఱ్ఱనిప్; ఓష్ఠ్యుండు = పెదిమలు గలవాఁడు, చాలఁ గామించె = (రా) చాలన్ + కామించె, (భా) చాలఁగా - మించె; అనలస = మందము కాని.

రామాయణము- (ముక్తపదగ్రస్తము)

సీ.      ఘనఘనశ్యాము రాఘవునిఁ గాంచి (మురిసి

పురివిప్పి యాడు కొమరునమిళ్ల)

నమిలియాట కనుగుణ్యపుటలల, (నలల

యం దుయ్యెలల నూఁగు నంచలగమి,)

నంచలగమి వెక్కిరించు చుఱికి (వల్ల

రుల లీల నూఁగెడు బలితకపులఁ)

గపితతిచేతఁ మెక్కఁబడు పండ్లనుఁ (బండ్ల

బరువునఁ దలలను వంచు చెట్లఁ)

గీ.       జెట్లకొమ్మల నెఱుపుఁ జేసెడు చివుళ్లఁ,

జివురులఁ దిని క్రొవ్వి పలుకు చిలుకపౌజు

చిలుకపౌజున కులుకు జింకల గలిగి క

ర మలరించె నారామ మా రామముఖులు. (౩౯)

భారతము-

గీ.       మురిసి పురివిప్పి యాడు కొమరునమిళ్ల

నలల యందుయ్యెలల నూఁగు నంచలగమి

వల్లరుల లీల నూఁగెడు బలితకపులఁ

బండ్లబరువునఁ దలలను వంచు చెట్ల. (౩౯).

టీక- నమిలి = నెమలి; అంచలగమి = హంసలగుంపు; వల్లరులు = తీగలు; ఆరామము = వనము; రామముఖుల = రాముఁడు మొదలగు వారిని. (భారతమునఁ గ్రింది పద్యమున కన్వయము.)

అష్టవిధకందము.

రామాయణము-

ద్రుమములఁ గరులనుఁ వెలికుసు

మములను ఘనతఁ గుశలతను మఱి మఱి కనుచున్

సమరహితరమను ఖలముల

గుములయి తనిసి రతులితులు గురుమతివినుతుల్. (౪౦)

భారతము-

వెలికుసుమములను ఘనతఁ గు

శలతను మఱి మఱి కనుచును సమరహితరమన్

ఖలముల గుములయి తనిసి ర

తులితులు గురుమతి వినుతులు ద్రుమములఁ గరులన్. (౪౦)

టీక- సులభము. ఇట్లే “ఘనతఁ గుశలతను”నుండి, “మఱి మఱి కనుచును” నుండి “సమరహితమను” నుండి, “ఖలముల గుములయి” నుండి, “తనిసి రతులితులు”నుండి, “గురుమతి వినుతులు” నుండి చదువ వచ్చును. అప్పకవీయమున నష్టవిధకందమున కీయబడిన లక్ష్యప్రకారము, “కనుచున్- కనుచును గాను, రమన్- రమను గాను, గుములై- గుములయి గాను, వినుతుల్- వినుతులు గాను రావచ్చును.

ద్రుమముల = చెట్లను; వెలి కుసుమములు = తెల్లని పుష్పములు; ఖలము = చోటు.

రామాయణము-

గీ.       (పరఁగఁ జిగురాకుచేతుల గురువుగ శ్రమ

వాయ విసరెఁ గొమ్మలపరి; భాసురముగ

ద్విజరవముల మధ్య రహిన్ నృపజులపయి ర

మ నలరులు నొలసెన్;) హెచ్చె మంజులతలు. (౪౧)

భారతము-

కం.    పరఁగఁ జిగురాకుచేతుల

గురువుగ శ్రమ వాయ విసరెఁ గొమ్మలపరి; భా

సురముగ ద్విజరవముల మ

ధ్య రహిన్ నృపజులపయి రమ నలరులు నొలసెన్. (౪౧)

టీక- (రెంటికి సమము) చిగురాకుచేతులన్ = చిగురులను చేతులతో; కొమ్మలపరి = వృక్షశాఖలగుంపు; ద్విజరవముల = పక్షుల పలుకుల; అలరులు = పుష్పములు; మంజులతలు = సుందరములగు తీవలు; [చిగురాకుచేతుల = చిగురులవంటి చేతులతో; కొమ్మలపరి = స్త్రీసమూహము; ద్విజరవములు = బ్రాహ్మణుల పలుకులు (మంత్రములు); అలరులు నొలసెన్ = సంతోషములు వ్యాపించెను; మంజులతలు = మనోహరత్వములు- అని అర్థాంతరము. ముందు కాఁబోవు వివాహమునకు సూచనలు.]

అచ్చ తెలుఁగు

రామాయణము-

చం.    పనివడి దిట్టలై (పరఁగ వచ్చిరి వీటికి వారు రాచ)చె

ల్వొనరఁగ నంత రా(కొమరు, లొక్కొకరుండును గొప్ప వేడ్కఁ) బెం

డ్లి నగుదు నేనె బల్(గొనబు నేర్పరి పెండిలికూఁతు రన్న)నం

చనుకొని రెచ్చునై (పొరలి హాళియుఁ గోరిక పుట్టుచుండఁ)గన్. (౪౨)

భారతము-

గీ.       పరఁగ వచ్చిరి వీటికి వారు రాచ

కొమరు, లొక్కొకరుండును; గొప్ప వేడ్కఁ

గొనబు నేర్పరి పెండిలికూఁతు రన్న

పొరలి హాళియుఁ గోరిక పుట్టుచుండ. (౪౨)

టీక- పెండిలికూఁతురన్న = (రా) సీత యనినచో, (భా) ద్రౌపది కగ్రజుఁడు. [భారతమునఁ గ్రిందిపద్యమున కన్వయము]; పనివడి = ఎక్కువ; గొనబు = మనోజ్ఞమగు.

రామాయణము-

చం.    జనకుఁడు సాధుఁడున్ (నుడివె క్ష్మాపజులార వినుండు చోఱ) డా

లునహితువిల్లు బెం(గుఱిని లోఁగొని; బీరము గూడ, దాని)ఫు

ల్లనలిననేత్రకై (నయనలక్ష్యము వేడుక నాటఁ గొట్టు)చుం

దనరుచు నెక్కిడున్ (మెఱసి, తద్బలుడుం గొను మించుబోఁడి)నిన్. (౪౩)

భారతము-

గీ.      నుడివె క్ష్మాపజులార వినుండు చోఱ

గుఱిని లోఁగొని; బీరము గూడ, దాని

నయనలక్ష్యము వేడుక నాటఁ గొట్టు

మెఱసి, తద్బలుడుం గొను మించుబోఁడి. (౪౩)

టీక- (రా) చోఱడాలు = మీనకేతనుఁడగు మన్మథునియొక్క అహితు- శత్రుఁడగు శివుని; లక్ష్యము = గుఱి; వేడుకనాటఁగొట్టుచున్ = (రా) సంతోషమును నాటు రీతినిఁ గొట్టుచు, (భా) వేడుకనాట = సంతసము నాటగా, దాని నయన లక్ష్యము = చేపక న్నను గుఱిని కొట్టు; మించుబోడి = మెఱపువంటి శరీరము కలది.

రామాయణము-

చం.    అన (విని, పోరి, కొందరు వరావనినాథజు లోడి, సిగ్గు పైఁ

గొనఁ జని రం)తటన్ విడచి; కొందఱు గుందిరి కొందలాన, బల్

ఘన(తనుఁ గొందఱాసనములన్ ఘనభాతిని నుండి రంత గ్ర

మ్ము నళుకునన్;) రొదం గనక పోయిరి కొందఱు బుద్ధిమంతులను. (౪౪)

భారతము-

కం.    విని, పోరి కొందఱు వరా

వనినాథజు లోడి, సిగ్గు పైఁగొనఁ, జని రం

తనుఁ గొంద ఱాసనములన్

ఘనభాతిని నుండి రంత గ్రమ్ము నళుకునన్. (౪౪)

టీక- కొందలము = దుఃఖము; అళుకు = భయము; ఘనభాతి = గొప్పరీతి.

రామాయణము-

చం.    ఇనసమతేజుఁడున్ (బిరుదు నేనును నోడితి, బిట్టు మాయ)నున్

జనకుఁడు క్రూరుఁడుం (గుమతి సల్పె నటంచునుఁ గొంద ఱంత)టం

బనివడి కిన్కతో (ననిరి; పల్కిరి కొందఱు నల్క నీపె) యే

ఘనుఁడగు నాకునున్ (గతియె? కాక వివాహము కాదె యంచు)నున్. (౪౫)

భారతము-

తే.      బిరుదు నేనును నోడితి, బిట్టు మాయ

గుమతి సల్పె నటంచునుఁ గొంద ఱంత

ననిరి; పల్కిరి కొందఱు నల్క నీపె

గతియె? కాక వివాహము కాదె యంచు. (౪౫)

టీక- బిట్టు = ఎక్కువ.

రామాయణము-

చం.    ఎనయు చభావమున్ (వనిత నెందు ననర్థము వచ్చు నంచుఁ) బొం

దిన సువిరక్తిచే (ధృతినిఁ దృప్తినిఁ గొందఱు దెచ్చికొంచుఁ) బా

యని గరిమంబులం (దలచి రప్పుడు, నక్కయు ద్రాక్షపండు) లూ

నిన తమిఁ గోరి లీ(లఁ గొననేరక యాత్మఁ దలంచు రీతి)గన్. (౪౬)

         

భారతము-

గీ.       వనిత నెందు ననర్థము వచ్చు నంచు

ధృతినిఁ దృప్తినిఁ గొందఱు దెచ్చికొంచుఁ

దలచి రప్పుడు, నక్కయు ద్రాక్షపండు

లఁ గొననేరక యాత్మఁ దలంచు రీతి. (౪౬)

టీక- గరిమము = గొప్పతనము.

రామాయణము-

చం.    అవని ని కెవ్వరున్ (వలదు యత్నము సేయగ, వట్టి మాయ)గా

కెవరు జయింతురో (యెవరి కెయ్యది ప్రాప్తమొ యేఁడు సెప్పు) స

ర్వవిదుఁడు దక్కఁగా? (ధరణి వానిని కానిది దక్క, దేల) యీ

తివురుట లోడుటల్, (నవులు దీనికి లోపడ నానలేక)యున్. (౪౭)

భారతము-

గీ.       వలదు యత్నము సేయగ, వట్టి మాయ

యెవరి కెయ్యది ప్రాప్తమొ యేఁడు సెప్పు

ధరణి వానిని కానిది దక్క, దేల

నవులు దీనికి లోపడ నానలేక. (౪౭)

టీక- ఏడు = ఎవడు; సర్వవిదుడు = సర్వము తెలిసిన భగవంతుడు; తివురుట = కోరుట; నాన = సిగ్గు.

రామాయణము-

గీ.       (అని యనిరి కొందఱు నృపజు లనుకొని రెద

గెలువ రేరు నంచును మఱి గెల్చిన భుజ

బలమున నని యందునఁ గూల్చి పడఁతిఁ గొనెదె

మనుచుఁ గొందఱు వే) సతిఁ గనుగొనుచును. (౪౮)

భారతము-

కం.    అని యనిరి కొందఱు నృపజు

లనుకొని రెద గెలువ రేరు నంచును మఱి గె

ల్చిన భుజబలమున నని యం

దునఁ గూల్చి పడఁతిఁ గొనెదె మనుచుఁ గొందఱు వే. (౪౮)

టీక- ఏరు = ఎవరు; అని = యుద్ధము.

రామాయణము-

చం.    రవిసమతేజుఁడున్ (బలుఁడు రాముఁడు జిష్ణుఁడు వచ్చి, వీఁక) బ

ల్మి వెలయ శౌర్యముం (బఱువ లీలనుఁ ద్రుంచెను బంచసాయ)కా

రి విలునుఁ దోషపా(కముల శ్రీ మెఱయం దెఱగంటిమిన్న)లు

బ్బ, వఱలు సిగ్గుతోఁ (దలలు వంచఁగఁ దక్కిన ధాత్రిపాళి)యున్. (౪౯)

భారతము-

గీ.       బలుఁడు రాముఁడు జిష్ణుఁడు వచ్చి, వీఁక

బఱువ లీలనుఁ ద్రుంచెను బంచసాయ

కముల శ్రీ మెఱయం దెఱగంటిమిన్న

దలలు వంచఁగఁ దక్కిన ధాత్రిపాళి. (౪౯)

టీక- పంచసాయక = మన్మథునియొక్క; అరి = శత్రుఁడగు శివుని; జిష్ణుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; తెఱగంటిమిన్న = (రా) దేవత, (భా) చేప; రాముఁడు = (భా) రమ్యమగువాఁడు.

రామాయణము-

చం.    అదరెను భూమియున్ (మలయు చబ్ధులు ఘూర్ణిలె క్ష్మాధరాళి)యుం

బెదరెను దారకల్ (కదలె జిష్ణుఁడు రాముఁడు కమ్రభీము) వి

ల్లుఁ దనదు భీష్మమౌ (బలిమి లోపడఁ జేయఁగ, వాలు కర్ణ)భీ

ప్రదరవమూపరాణ్(ముఖుల, రాల్పగ దివ్యులు పుష్పరాజి)నిన్. (౫౦)

భారతము-

గీ.       మలయు చబ్ధులు ఘూర్ణిలె క్ష్మాధరాళి

కదలె జిష్ణుఁడు రాముఁడు కమ్రభీము

బలిమి లోపడఁ జేయఁగ, వాలు కర్ణ

ముఖుల, రాల్పగ దివ్యులు పుష్పరాజి. (౫౦)

టీక- జిష్ణుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; భీము = (రా) శివుని, (భా) భీముని; వాలు = విజృంభించు; కర్ణభీప్రదరవము = చెవులకు భయమునిచ్చు ధ్వని; రాణ్ముఖులు = రాజశ్రేష్ఠులు; (భా) కర్ణముఖులు = కర్ణుఁడు మొదలగువారు.

పుష్పమాలికాబంధము

     జ           ల             వే                 ము            ము          మా

జ  ఱ  గా  వె  స   జా  న   న   న  దా  న  ఱి   క్రా  ల్మ  న    వై  చె  ను   ఖ్యా

     మీ          ద్బి           యా               దా              ల్ల           గా

    స               ధృ              నా           వ             రి             పూ

తి  ర   హిన్  న  తి   య  ఱ్ఱు   వ  తో  న  ర   తం బొ  న   దా  వు  ల   నున్

   మన్             న్బ              నా           వీ             ల్వు           మా

రామాయణము-

చం.    జఱజఱ మీఱఁగా (వెస లసద్బిసజానన వేనయానఁ) దా

నఱిముఱిఁ దాఱి క్రాల్ (మనము నల్లన వైచెను మానుగాను) ఖ్యా

తి రసరమన్ రహిన్ (నతిధృతిన్ బతియఱ్ఱున నాన నాన)తో

నరవరవీరతం (బొనరి నల్వునఁ దావుల పూలమాల)నున్. (౫౧)

భారతము-

గీ.       వెస లసద్బిసజానన వేనయాన

మనము నల్లన వైచెను మానుగాను

నతిధృతిన్ బతి యఱ్ఱున నాన నాన

బొనరి నల్వునఁ దావుల పూలమాల. (౫౧)

టీక- (రెంటికి) నయాన = నయముతో; పతియఱ్ఱున = భర్తకంఠసీమను; ఆనన్ = తగులునట్లు; (రా) నతిన్ = మ్రొక్కుతో (భక్తిభావముతో); ధృతిన్ = సంతోషముతో; (భా) అతిధృతిన్ = ఎక్కువ సంతోషముతో; నరవరవీరతన్ = (రా) రామునియొక్క యుత్సాహముచే; వెస = వేగముగా; అఱిముఱి = సంభ్రమముతో; తాఱి = అడగి; మానుగాను = అందముగ; రహి = ప్రీతి; తావుల = వాసనలుగల.

రామాయణము-

సీ.      వచ్చిరి దశరథపతియు నా (పాండుస

మాఖ్యుని పుత్రులు) మహిత భరత

శత్రుఘ్నులును; (మెండుసరినిఁ గొనిరి కృష్ణ

మృగనయనను వ్యా)ళమేచకజట

నుర్వీజ రఘురాముఁ డూర్మిళన్ లక్ష్మణుం

డును మాండవి భరతుఁడు శ్రుతకీర్తి

శత్రుఘ్నుఁడు శుభాల్ పస గురుం డనల(సుండ

నఁ; బిలువఁగ ధృతరా)జ్యబలుని కొడు

గీ.       కులనుఁ గోడండ్రఁ గన నొండొరుల సతులు, నృ

పజులు కోసలరా(ష్ట్రుండు స్వపురికిఁ జని

రలరుచు రుచిరగతితో)డ సులువుగ భృగు

రాము గర్వంబు దారిలో రాముఁ డడఁచె. (౫౨)

భారతము-

కం.    పాండుసమాఖ్యుని పుత్రులు

మెండుసరిని గొనిరి కృష్ణ మృగనయనను వ్యా

సుం డనఁ, బిలువఁగ ధృతరా

ష్ట్రుండు స్వపురికిఁ జని రలరుచు రుచిరగతితో. (౫౨)

టీక- పాండుసమాఖ్యుని = (రా) తెల్లనికీర్తిగలవానిని, (భా) పాండురాజుయొక్క; కృష్ణమృగనయనను = (రా) కృష్ణమృగమువంటి కన్నులుగలదానిని, (భా) కృష్ణన్ = ద్రౌపదిని, మృగనయనను = లేడివంటి కన్నులు గలదానిని; శుభాల్ = (రా) శుభవచనములు; అన = (రెంటికి) చెప్పఁగా; వ్యాళమేచకజట = పామువంటి నల్లని జడగలది; భృగురాముఁడు = పరశురాముఁడు. 

రామాయణము-

సీ.      (పాయక మించఁగా స్వపురి వారు కడున్, రు

చి స్ఫూర్తియుక్తుఁడై) శ్రీఁ దలంచె

(న్యాయపథాన మిన్న జననాయకుఁడుం గృ

తిస్తుత్యుఁ డర్థభూ)తికలితారి

(ధీయుతరాజుగా ధృతి యుధిష్ఠిరు సన్మ

తి శ్రేష్ఠు రామునిన్) ధీరగుణునిఁ

(జేయఁగ, దుష్టులన్ సిలుగుఁ జెందిరి దుస్థి

తిక్షోభఁ గూడుచున్), దిట్టయయి శు

గీ.       భస్యశీఘ్రమ్మని నృపుఁడు పలికెఁ బురజ

నులకుఁ దనకోర్కె, వారి యనుజ్ఞఁ బొందె,

నొకటి తానెంచ దైవ మింకొకటి సేయుఁ

గాని యద్దానిఁ గలఁ గాంచఁ గలఁడె నరుఁడు. (౫౩)

భారతము-

ఉ.      పాయక మించఁగా స్వపురి వారు కడున్, రుచి స్ఫూర్తియుక్తుఁడై

న్యాయపథాన మిన్న జననాయకుఁడుం గృతి స్తుత్యుఁ డర్థభూ

ధీయుతరాజుగా ధృతి యుధిష్ఠిరు సన్మతి శ్రేష్ఠు రామునిన్

జేయఁగ, దుష్టులన్ సిలుగుఁ జెందిరి దుస్థితి క్షోభఁ గూడుచున్. (౫౩)

టీక- రుచిస్ఫూర్తియుక్తుఁడై- ఒకే సమాసము; (భా) రుచిన్, స్ఫూర్తియుక్తుఁడై; ఇట్లే కృతిస్తుత్యుఁడు, సన్మతిశ్రేష్ఠుఁడు, దుస్థితిక్షోభ- ఒకే సమాసములు, (భా) వేఱుపదములు. ఇందు సీసోత్పలమాలలలో నాలుగుపాదములయందు ౧౫వ యక్షరములగు ‘చి, తి, తి, తి’లు రామాయణార్థమున గురువులు గాను, భారతార్థమున లఘువులుగా నున్నవి. కృతిస్తుత్యుఁడు (రా) కృతులవలన స్తుతింపదగువాఁడు, (భా) కృతియు, స్తుత్యుఁడు; అర్థభూతికలితారి = (రా) ఉనుకలయిన యైశ్వర్యముగల శత్రువులు గలవాఁడు; అర్ధభూధీయుతరాజు = (భా) సగము రాజ్యమునకు బుద్ధిప్రావీణ్యముగల రాజుగాన్; యుధిష్ఠిరు = (రా) యుద్ధమందు స్థిరమగువానిని; రామున్ = (భా) రమ్యమగువానిని.

రామాయణము-

సీ.      ఇల, (ఖ్యాతి స్ఫూర్తియు తైణిలోచనల సత్

క్ష్మాపాత్మజుల్ గొప్పగాఁ) గొని ప్రియ

ముగ (నీతిశ్రేయపు బుద్ధి నేడు గలయన్

ధీ నొక్కొకండున్ ధృతిన్) సుకృతము

లెదఁ (బ్రీతి ప్రజ్వలితేచ్ఛ సల్పిరి జనుల్

ప్రేమం గనంగా లలిం), గనుకనుఁ,

దద్(భూతి శ్రేష్ఠతఁ దాఱి హెచ్చు సమయం

బుల్ పొందుచున్ మోదమున్) మనముల

గీ.       నెంచి రాముఁ డందఱలోన హె, చ్చతండు

క్ష్మాపుఁడై మూడుపూవు లాఱుకాయలగు న

టంచు వారు విధివిరామ మంత విడిరి;

ప్రభుఁడు కార్యనిర్వాహకోద్భటుని భటుని. (౫౪)

భారతము-

శా.     ఖ్యాతి స్ఫూర్తియు తైణిలోచన లసత్ క్ష్మాపాత్మజుల్ గొప్పగా

నీతిశ్రేయపుబుద్ధి నేడు గలయన్ ధీ నొక్కొకండున్ ధృతిం

బ్రీతిప్రజ్వలితేచ్ఛ సల్పిరి జనుల్ ప్రేమం గనంగా లలిన్

భూతి శ్రేష్ఠతఁ దాఱి హెచ్చు సమయంబుల్ పొందుచున్ మోదమున్. (౫౪)

టీక- (రా) ఖ్యాతిన్ = కీర్తితో; స్ఫూర్తియుత = కాంతిని గూడిన; (భా) ఖ్యాతిస్ఫూర్తియుత = కీర్తికాంతుల గూడిన, (ఒకటే సమాసము) నీతిశ్రేయపుబుద్ధి, ప్రీతిప్రజ్వలితేచ్ఛ, భూతిశ్రేష్ఠతయును నిట్లే. నేడు = (రా) రాజు (దశరథుఁడు); కలయన్ = (రా) పాల్గొనఁగా; ఏఁడుగలయన్ = (భా) సంవత్సరపర్యంతము పొందుటకు; సమయంబుల్ = (రా) కాలములు, (భా) ఒడంబడికలు. నాలుగుపాదములందు సీసమందు నాలవయక్షరములు, శార్దూలమున రెండవ యక్షరములగు ‘తి, తి, తి, తి’లు రామాయణార్థమున లఘువులుగాను, భారతార్థమున గురువులుగా నున్నవి. ఏణిలోచన = లేడివంటి కన్నులుగలది. (రా) ఏణిలోచనల, సత్; (భా) ఏణిలోచన లసత్; మూడుపూవు లాఱుకాయ లగుట = వృద్ధిజెందుట.

రామాయణము-

చం.    అనిపె వశిష్ఠసద్(ద్విజునికై; సమయ మ్మొకవేళ దప్ప)కా

యన కనె స్వేచ్ఛ నా(విజయుఁ; డగ్రజసమ్మతిఁ బ్రీతిభూమి)జే

శునిఁ గొనితెమ్మనెం (దనరి శుభ్రత నేడు; ప్రదక్షిణించి) బం

టును రఘురాముతో (గరిమనున్ మరలం జనె గార మెచ్చఁ)గన్. (౫౫)

భారతము-

గీ.       ద్విజునికై సమయ మ్మొకవేళఁ దప్ప,

విజయుఁ డగ్రజసమ్మతిఁ బ్రీతి భూమిఁ

దనరి శుభ్రత నేఁడు ప్రదక్షిణించి

గరిమనున్ మరలం జనె గారమెచ్చ. (౫౫)

టీక- సమయము = (రా) కాలము, (భా) ఒడంబడిక; విజయుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; అగ్రజసమ్మతి = (రా) బ్రాహ్మణుఁడగు వశిష్ఠుని సమ్మతిని, (భా) అన్నయగు ధర్మరాజు సమ్మతిని; నేడు = (రా) రాజు, ఏడు = (భా) వత్సరము; భూమిజేశుని = రాముని; గారము = ప్రేమ; ఎచ్చన్ = హెచ్చగ.

రామాయణము-

చ.      ఘనత భటుండు మేల్ (నియతి గ్రమ్మగ వారిజనేత్రు కృష్ణు) రా

ముని పృథుభవ్యసు(స్థలికిఁ బోయి కడంక వెసన్ సుభద్ర) స

జ్జననుతు రాఘవుం (గొనుచు సద్రుచి వచ్చెను; గూర్మి నాత్మ)లం

గను చరుదెంచె నా (పురికి క్ష్మాతలనాథుల మూఁక చూడఁ)గన్. (౫౬)

భారతము-

గీ.       నియతి గ్రమ్మగ వారిజనేత్రు కృష్ణు

స్థలికిఁ బోయి కడంక వెసన్ సుభద్రఁ

గొనుచు సద్రుచి వచ్చెను గూర్మి నాత్మ

పురికి, క్ష్మాతలనాథుల మూఁక చూడ. (౫౬)

టీక- (రా) కృష్ణు = నల్లనివాని; సుభద్ర = మంగళకరమైన; (భా) ఆత్మపురి = ఇంద్రప్రస్థపురము; కడంక = యత్నముతో; పృథు = గొప్ప.

రామాయణము-

సీ.      కోవిదస్తోమంబు గుంపులయి (కనెను

నెనరునను సుభద్రజననుతు నభి)

మాని రాఘవు; నెందుఁ గానము మన(మన్యు,

మహితసుగుణవంతు, మాన్యు, ఖాండ)

జమునైన గుఱినేయ జాలునీ భ(వవన

మును గాల్పఁగా వహ్ని పనివడి కృతి)

ప్రభుఁ డౌ పని వడి గావలయు నంచుఁ (దలఁచె

దద్ధితమునుఁ జేసె దా విజయుఁడు

గీ.       దశరథేశ్వరుఁ డుచితయత్నముల సల్పి;

యుర్విజం గూడి యుపవాస ముండు మనియె

నతఁడు కాకుత్థ్సకులకలశాబ్ధిచంద్రు;

రాము నందునఁ బ్రీతిఁ బురజను లిడిరి. (౫౭)

భారతము-

గీ.       కనెను నెనరునను సుభద్ర జననుతు, నభి

మన్యు, మహితసుగుణవంతు, మాన్యు; ఖాండ

వ వనమునుఁ గాల్పఁగా వహ్ని పనివడి కృతి

దలఁచెఁ; దద్దితమునుఁ జేసె దా విజయుఁడు. (౫౭)

టీక- (రా) సుభద్ర = మంగళకరములగు, ఖ = ఆకసమునందుండు; అండజము = పక్షిని, ఏయజాలు = కొట్టగలిగిన అనఁగా నంత గుఱిగలవానిని; భవవనమునుఁ గాల్పఁగా వహ్ని = సంసారాటవినిఁ గాల్ప నగ్నిఁ బోలినవాఁడు; కనెను = (రా) చూచెను, (భా) ప్రసవించెను; (రా) అన్యున్ = ఇతరుని; కోవిదస్తోమము = పండితుల సమూహము.

రామాయణము-

సీ.      ఆ జనకోటి (ప్రియత నచ్యుతాప్తి బె

రసె; దత్సుకృతిఁ గాం)చి, ప్రతిభతోడు

తను మించు నిజయశోధావళ్యమున నీతఁ

(డివము ప్రభను; వెల్గె మివుల నర్థ)

ముదయుతారి యనిరి; (భువివిభుఁడు యుధిష్ఠి

రవరుఁ డింద్రప్రస్థ) రమ్యధాన్య

మోదితభిక్షుం డపు డలంకరింపించె

(నగరి; భాసురగురునయమయసభ)

గీ.       జనకు నానతి వీడె క్ష్మాజావిభుండు;

పరమసంసంతోషమునఁ బొంగి పౌరులును బె

రసిరి చుట్టపక్కాలను; రంగరంగ

వైభవంబులతోఁ బురి ప్రజ్వరిల్లె. (౫౮)

భారతము-

ఆ.      ప్రియత నచ్యుతాప్తి బెరసె; దత్సుకృతిఁ గాం

డివము ప్రభను; వెల్గె మివుల నర్థ

భువివిభుఁడు యుధిష్ఠిరవరుఁ డింద్రప్రస్థ

నగరి; భాసురగురునయమయసభ. (౫౮)

టీక- అచ్యుతాప్తిన్ = (రా) నాశనముగాని యాప్తిని, (భా) కృష్ణుని యాప్తిచే; ఇవముప్రభను = (రా) మంచుయొక్క కాంతి; అర్థముదయుతారి = శకలములయిన సంతోషముగల శత్రువులు గలవాఁడు; ఇంద్రప్రస్థధాన్యమోదితభిక్షుండు = శ్రేష్ఠములగు తూములకొలది మంచిధాన్యముచే సంతోష పఱచఁబడిన యాచకులు గలవాఁడు; గురునయమయసభ (రా) నయమయ = నీతిమంతుఁడగు, గురు = తండ్రియొక్క, సభ, (భా) గురు = ఎక్కువగు, నయ = నీతిగల, మయసభ = మయునిసభ; బెరసె = కలిసె; ధావళ్యము = తెలుపు.

రామాయణము-

ఉ.      తా(సితకీర్తి యానృపుఁ డుదగ్రత వెల్గెను భాసురంబుగా;

వాసిజరా)గమంబునను భార్గవి గేహహితుండు గ్రుంకెఁ బ

ద్మా(సుతు భీముఁ డల్గి యెడఁదన్ హత మత్యధికోగ్రమూర్తియై

చేసె లలిన్) లసన్నటనఁ జేయు నతం డిపు డంచసూయనాన్. (౫౯)

భారతము-

కం.    సితకీర్తి యా నృపుఁ డుద

గ్రత వెల్గెను భాసురంబుగా; వాసిజరా

సుతు భీముఁ డల్గి యెడఁదన్

హత మత్యధికోగ్రమూర్తియై చేసె లలిన్. (౫౯)

టీక- (రా) జరాగమంబునను = ముసలితనము వచ్చుటచే (దినమంతయు వెల్గి వృద్ధుఁ డగుటచే); భార్గవి = లక్ష్మీదేవి యొక్క; గేహ = ఇంటికి (పద్మమునకు); హితుండు = మిత్రుఁడు (సూర్యుఁడు); పద్యాసుతు = లక్ష్మీదేవి కుమారుని (మన్మథుని); భీముఁడు = శివుఁడు; అతండు = ఆ శివుఁడు (లక్ష్మీదేవి యింటికి హితుఁడు గనుకను, లక్ష్మీదేవి కుమారుని శివుఁడు చంపెఁ గావున, శివునిపై సూర్యున కసూయ గలదనియు, సాయంకాలమున శివుఁడు నాట్యము చేయును గనుక చూడలేక క్రుంకెనని భావము); (భా) జరాసుతు = జరాసంధుని; లలి = ఉత్సాహము.

రామాయణము-

సీ.     మించి చంద్రుం డాక్ర(మించె ధరణిపాళి;

        నంచితరాజసూ)నాస్త్ర మంద

    పవనులు గొనిరి దంపతులచే నపజ(య

        ము; మఱి కువలయహితముగ ధర్మ)

    మూర్తులగు సురలు ముదమున సుధఁ గ్రోలఁ

        గాఁ బండువెన్నెలల్ గాచె; సంత

    సపు ధ్వనులు చకోర(సంతతి ధృతి సల్పె;

        సద్రుచి హరి శిశు)జనతతిముఖ

గీ.     సకలనరచిత్తతా(పాలు జదిపెఁ; జక్ర

    పాటవము న)డఁచెన్; వంతపాలయి వన

    జాళి గన్నుల మూసెఁ; దేంట్లందు చిక్కె;

    సంద్ర ముప్పొంగెఁ; గఱఁగెను జంద్రశిలలు. (౬౦)

భారతము-

ఆ.     మించె ధరణిపాళి, నంచిత రాజసూ

    యము మఱి కువలయహితముగ ధర్మ

    సంతతి ధృతిసల్పె; సద్రుచి హరి శిశు

    పాలుఁ జదిపెఁ జక్రపాటవమున. (౬౦)

టీక- (రా) ధరణి = భూమి; పాళి = ప్రదేశము; (భా) ధరణిప = రాజుల; ఆళి = గుంపు; సూనాస్త్ర = మన్మథుఁడు; కువలయ = (రా) కలువలకు, (భా) ప్రపంచమునకు; ధర్మ = (భా) యముని; సంతతి = (రా) గుంపు, (భా) సంతానము; హరి = (రా) చంద్రుఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; చక్ర = (రా) చక్రవాకముల, (భా) సుదర్శనచక్రముయొక్క; పవన = వాయువు; కన్నులమూసె = ముడిచెను; తేంట్లు = తుమ్మెదలు.

రామాయణము-

సీ.     మంథరబోధ రామవనవాసము పదు

        నాలుగేండ్లు భరతపాలనమును

    ధవు వేడి తాటకా(ధర్మరాజు సిరి బ

        దపడి హరించెఁ జూ)తసుమమూర్తి

    తరుణి కైక విభుదత్తద్వివరముల మో

        (దమున; రహి సుయోధనమహితకృతి)

    ప్రభుమంత్రి సిద్ధంబు (పాయని ధృతితోడఁ

        జేయించెఁ గృష్ణాంశు) శిష్టు రాము

గీ.     శ్రీకి; రప్పించి, వానిచే సీతమగని

    సర్వముం జెప్పెఁ గైక; కౌసల్య గోడు

    గనె విని స్వసుత రాజ్యాధి(కహరణమును;

    మాన్పె ఘనుఁడగు హరి) వంశమండనుండు. (౬౧)

భారతము-

ఆ.     ధర్మరాజు సిరిఁ బదపడి హరించె జూ

    దమున రహి సుయోధనమహితకృతి

    పాయని ధృతితోడఁ జేయించెఁ గృష్ణాంశు

    కహరణమును; మాన్పె ఘనుఁడగు హరి. (౬౧)

టీక- తాటకాధర్మరాజు = తాటకకు యముఁడయిన రాముఁడు; సుయోధన = (రా) మంచియోధుఁడు, (భా) దుర్యోధనుఁడు; (భా) కృష్ణా = ద్రౌపదియొక్క, అంశుక = వస్త్రముల, హరణము = అపహరణము; (రా) కృష్ణ = నల్లని, అంశు = కాంతిగలవాని; హరి = (రా) సూర్యుఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; చూతసుమమూర్తి = మామిడిపుష్పమువంటి మెత్తని శరీరము కలది; మండనుఁడు = అలంకరించువాఁడు.

రామాయణము-

సీ.     క్ష్మాసుతాపతికి లక్ష్మణుఁడు శాత్రవ(భీముఁ

        డలుకతోడ బలికెఁ బెలుచఁ గపట)

    భావఁ గైక, గురు భవద్విభూతి(హరణు

        నధము దుశ్శాసను నడచి, నల్ల)

    పాఱించి నిన్ జేతుఁ బ్రభుని, నిడెద (నాన;

        నని భీకరముగఁ జేయంగ సన్న)

    మునుఁ గాని మొన వచ్చి పోర, నాజి (నుదుటు

        మీఱి చేయు సుయోధనోరుహతిని)

గీ.     సల్పుదు ననుచు దుర్నిరీక్ష్యకుటిలభ్రు

    కుటి యగుచుఁ గన్నులను మిడుంగురులు రాలఁ

    బల్కె; వాని రాముఁడు శాంతపఱచి యొప్పె

    క్ష్మాజ సౌమిత్రి వనికి రాఁగఁ దన వెంట. (౬౨)

భారతము-

గీ.     భీముఁ డలుకతోడఁ బలికె బెలుచఁ గపట

    హరణు నధము దుశ్శాసను నడచి నల్ల

    నాన నని భీకరముగఁ; జేయంగ, సన్న

    నుదుటుమీఱి చేయు సుయోధనోరుహతిని. (౬౨)

టీక- భీముఁడు = (రా) భయంకరుఁడు; (రా) పెలుచన్, కపట = కపటమైన, (భా) పెలుచఁగ, పట = వస్త్రముల; గురున్ = (రా) తండ్రిని; దుశ్శాసను = (రా) దుష్టమగు శాసనము గలవానిని (రాము నడవికి బొమ్మనెను కనుక); ఆన = (రా) ఒట్టు, (భా) త్రాగుటకు; అనిన్ = (రా) యుద్ధమును, (భా) యుద్ధమందు, సన్న = (భా) సంజ్ఞ; సన్నమును గాని = (రా) తక్కువ కానటువంటి; (భా) సుయోధన = దుర్యోధనుని, ఊరు = తొడల, హతిని = కొట్టుటను, చేయంగ = చేయుటకు; (రా) సుయోధన = మంచి యోధుల, ఉరు = గొప్ప, హతిని = కొట్టుటను, చేయంగన్ = చేయుటకు; దుర్నిరీక్ష్య = చూచుటకు భయంకరమైన; కుటిల = వంకరయగు; భ్రుకుటి = కనుబొమలు కలవాఁడు (కోపముచే); మిడుంగురులు = అగ్నికణములు.

రామాయణము-

సీ.    ప్రజ వినె భరతుండు నిజజననీ (కృష్ణ

        మృగనేత్రకతన సిరినెలసె మఱి)

    రాముండు రిపు(ధర్మరాజు గోల్పడె వసుం

        ధరను; నెత్తఁ)గ గోడు దశరథుండుఁ

    బొగిలెనని; యనె నప్డు ముని వేష(మునను

        వనిని నేఁడులు పదియు నల రెండు)

    నీ రహర్పతివంశనీరధిరాకేందు

        నుండ దైవము సేసె నొక్కొ! యొకది

ఆ.    వసమును నగు (నొక్క వర్ష మజ్ఞాతులై

    యుండ నియతి)తోడ నుర్విపుత్రి

    రామలక్ష్మణులని ప్రభునిఁ గైకను భక్త

    వరదుఁ దూఱుపాఱఁబట్టె నంత. (౬౩)

భారతము-

గీ.     కృష్ణమృగనేత్రకతన సిరినెలసె; మఱి

    ధర్మరాజు గోల్పడె వసుంధరను నెత్త

    మునను; వనిని నేఁడులు పదియు నల రెండు

    నొక్కవర్ష మజ్ఞాతులై యుండ నియతి. (౬౩)

టీక- (రా) కృష్ణమృగనేత్ర = కృష్ణమృగమువంటి కన్నులు గలది, (భా) కృష్ణ = ద్రౌపది, మృగనేత్ర = లేడివంటి కన్నులు గలది; ధర్మరాజు = (రా) యముఁడు; ఎత్తఁగ = (రా) చెలరేగఁగా, (భా) నెత్తమునను = జూదమందు; ఎలసె = పొందె; పదియు, రెండు, ఈరు = రెండు అనగా పదునాలుగు; అహర్పతి = సూర్యుఁడు; ప్రభుని = దశరథుని; వర్షము = సంవత్సరము

రామాయణము-

చ.    ప్రణుతచరిత్రులున్ (ఘనులు భవ్యగుణాఢ్యులు కమ్రపాండు)వా

    రణసితకీర్తితే(జులును రమ్యచరిత్రులు శుభ్రరామ)ల

    క్ష్మణు లవనీరుహన్ (బెరసి కానకు నేగిరి భీతిలేక;) స

    ద్గుణచరితాత్ములౌ (బుధులు కుందయినన్ విడఁబోరు పాడి)నిన్. (౬౪)

భారతము-

గీ.    ఘనులు భవ్యగుణాఢ్యులు కమ్రపాండు

    జులును రమ్యచరిత్రులు శుభ్రరామ

    బెరసి కానకు నేగిరి భీతిలేక;

    బుధులు కుందయినన్ విడఁబోరు పాడి. (౬౪)

టీక- పాండువారణ = తెల్లని యేనుఁగువంటి (ఐరావతమువంటి); పాండుజులు = పాండురాజ కుమారులు; రామ = (భా) స్త్రీ (ద్రౌపది); కమ్ర = ఇంపైన; శుభ్ర = ప్రకాశించు.

రామాయణము-

సీ.    గుహుని నమస్కృతుల్ కొని, దాటి గంగాన

        దిని, భరద్వాజు మన్ననల నంది

    చిత్రకూటంబునఁ జెలువొప్ప వారుండఁ

        బుత్రమోహంబునఁ బొగిలి దశర

    థుఁడు సేరె దివి; భరతుఁడు గుంది, తానన్న

        కడ కేగి, రమ్మని యడిగె; నతఁడు

    రానన్నఁ బాదుకల్ బ్రభుపీఠి నిలిపి తా

        మనెను నందిగ్రామమున; నిచటను

గీ.     (శరభకరిభల్లుకాళి గజరిపుకిటుల

    వ్యాఘ్రతతుల క్ష్మాపతనయు లంత రహినిఁ

    గనుచుఁ జనిరి వే తిరులై మృగయుతవనికి

    నధికమోదముతో) దండకాటవికిని. (౬౫)

భారతము-

కం.     శరభకరిభల్లుకాళి గ

    జరిపుకిటుల వ్యాఘ్రతతుల క్ష్మాపతనయులం

    త రహినిఁ గనుచుఁ జనిరి వే

    తిరులై మృగయుతవనికి నధికమోదముతో. (౬౫)

టీక- గజరిపు = సింహము; కిటి = పంది.

రామాయణము-

సీ.    రాముఁడు సంగ్రామ(భీముఁ డచటఁ జంపె

        బిరుదుని దనుజుఁ గి)ల్బిషు విరాధు

    లక్ష్మణుఁ బ్రీతి (గలసి; మునులునుఁ గర

        (మ్మీరు సాధులు జడదారు లెచ్చు)

    నఘులఁ ద్రుంచెదరంచు (నలరుచుఁ గన నా ఘ

        నుల గొన; బాశుప)క్షి లలి నెక్కు

    మురహరాంశుఁడగు రామునిఁ జుట్టిరి మఱి చూ

        తమని మించి; విజయుఁడు మహితశివు)

గీ.     తరపుఁ గోపలక్షణుఁడగు తమ్ముతోడ

    రాముఁ డచ్చోటు వాసి, గారామున శర

    భంగుని సుతీక్ష్ణు నంతఁ గుంభజునిఁ గనెఁ; బ్రి

    యమున వారి హితోపదేశము సలిపిరి. (౬౬)

భారతము-

ఆ.     భీముఁ డచటఁ జంపె బిరుదుని దనుజుఁ గి

    మ్మీరు సాధులు జడదారు లెచ్చు

    నలరుచుఁ గన నాఘనులఁ; గొనఁ బాశుప

    త మని మించి విజయుఁడు మహితశివు. (౬౬)

టీక- భీముఁడు = (రా) భయంకరుఁడు; (రా) కరమ్ము, ఈరు = ఇద్దఱు సాధులు, (భా) కిమ్మీరుఁ డనెడు రాక్షసుని; గొనబున్ = అందమును; ఆశుపక్షిన్ = వేగమగు పక్షిని (గరుత్మంతుని); విజయుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; (భా) అనిన్ = యుద్ధమందు, మించి, పాశుపతమును, కొనన్ = తీసికొనఁగా; బిరుదు = శూరుఁడు; కిల్బిషు = పాపి; తరపు = సమానపు.

రామాయణము-

ఉ.    ఆవలఁ దమ్ముతో (నరవరాగ్రణి జిష్ణుఁడు నవ్యహారి) క్ష్మా

    జావిభుఁ డుగ్మలిం (గొనుచు జానుగఁ జేరెను గూర్మి నాత్మ) గో

    దావరిఁ; గట్టి సద్(గృహముఁ దత్సుకృతుల్ గడు ప్రీతిమించఁ)గం

    బావనకీర్తితో (మని రపారముదంబు నమర్త్యు లొందఁ)గన్. (౬౭)

భారతము-

గీ.     నరవరాగ్రణి జిష్ణుఁడు నవ్యహారి

    గొనుచు జానుగఁ జేరెను గూర్మి నాత్మ

    గృహముఁ; దత్సుకృతుల్ గడు ప్రీతి మించ

    మని రపారముదంబు నమర్త్యు లొంద. (౬౭)

టీక- నరవరాగ్రణి = (రా) రాముఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; జిష్ణుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) దేవేంద్రుఁడు; కూర్మి నాత్మన్ = (రా) మనస్సునందు సంతోషముతో, (భా) ఆత్మగృహము = తన నెలవును (స్వర్గమును); హరి = మనోజ్ఞుఁడు; ఉగ్మలి = స్త్రీ (సీత).

రామాయణము-

చం.    మనమున హారియై (తివిరి, మంజులరూపముఁ దీర్చి, నూర్వ)నూ

    ననయపరాఘరా(శి రతినాథనిపీడితచిత్త జాణ) శూ

    ర్పణఖయుఁ దాటకా(విజయు పైఁ బడె; నాతఁడు వెళ్లు వేడఁ) ద

    మ్ముని ననెఁ దమ్ముఁడున్ (వలదు పొమ్మని పల్కెను భామ నంత)టన్. (౬౮)

భారతము-

గీ.     తివిరి, మంజులరూపముఁ దీర్చి, నూర్వ

    శి రతినాథనిపీడితచిత్త జాణ

    విజయుపైఁ బడె; నాతఁడు వెళ్లు వేడ

    వలదు పొమ్మని పల్కెను భామ నంత. (౬౮)

టీక- (రా) సు = శ్రేష్ఠమగు; ఉరు = అతి; అనూన = అధికమగు; నయ = నీతికి; పర = ఇతరమగు; అఘ = పాపముయొక్క; రాశి = గుంపయినది (అనగా నీతిబాహ్యురాలగు పాపిష్ఠి); (భా) సు, ఊర్వశి; తాటకావిజయుఁడు = (రా) రాముఁడు; శూర్ప + నఖ - శూర్పణఖ యగును గనుక నణ లకు ప్రాసము చెల్లినది.

రామాయణము-

సీ.    కలకల నగె క్ష్మాజ; (కామినియునుఁ దీవ్ర

        తామసంబునఁ బోయె) ధరణిపుత్రిఁ

    దినఁ బోవ నగ్రజాజ్ఞనుఁ గోసె సౌమిత్రి

        (భవ్యజిష్ణుసుకృతి పౌరుషంబు)

    వఱల ముక్కు సెవుల; (వదల దూఱు చడలఁ

        జద లది యజ్ఞాత) చరితులైన

    రాసుతులు మదించి చేసి రింతని జన

        స్థానస్థుఁ డగు ఖరుతో నుడువుచు

గీ.     నేడ్చె వలవల, వాఁడు దండెత్తె హత్తి

    మొన; క్షితిజతో ననుజు బిల(మునను నుండ

    సలిపె ఘనుఁడగు హరి)వంశబలుఁ; డెదిర్చె

    సేన; శరవర్షము గురియించి రరు; లట్లు. (౬౯)

భారతము-

ఆ.    కామినియునుఁ దీవ్రతామసంబునఁ బోయె

    భవ్యజిష్ణుసుకృతిపౌరుషంబు

    వదల దూఱు చడలఁ జద; లది యజ్ఞాత

    మునను నుండ సలిపె ఘనుఁ డగు హరి. (౬౯)

టీక- జిష్ణు = (రా) జయశీలునియొక్క, (భా) అర్జునునియొక్క; పౌరుషంబు = (రా) కోపము, (భా) పురుషభావము (పుంస్త్వము); దూఱుచు = తిట్టుచు; వదలన్ = (రా) వదలఁగా, (భా) వీడునట్లు; అది = (రా) శూర్పణఖ, (భా) ఆ తిట్టు; హరి = (రా) సూర్యునియొక్క, (భా) ఇంద్రుఁడు; చదలు = ఆకాశము.

రామాయణము (నాగబంధము)-

చం.    హరి (మిగులౌ నివాతకవచావగుణుల్ తనరంగఁ జంపెఁ బా

         లితకృతిశ్రీ)ల నీతి నల లీలను నున్న నికామబాణుఁ డా

         పతి, (తగవారిఁ బాతకుల వాలగు దుష్టుల బాగుగాను నా

         యతరమతో)న; ఖ్యాతి నఱి యాఱిరి పెల్లరి బంతిజోదులున్. (౭౦)

భారతము-

కం.    మిగులౌ నివాతకవచా

         వగుణుల్ తనరంగఁ జంపెఁ బాలితకృతి శ్రీ

         తగవారిఁ బాతకుల వా

         లగు దుష్టుల బాగుగాను నాయతరమతో. (౭౦)

టీక- నివాతకవచ = (రా) గాలిదూఱని కవచములుగల, (భా) నివాతకవచులను రాక్షసులు; నికామబాణుఁడు = యథేచ్ఛమగు బాణములు గలవాఁడు; హతి = కొట్టుటయందు; అవగుణులు = దుర్గుణులు; కృతి = సమర్థుఁడు; అఱి = నశించి.

రామాయణము-

సీ.    బిరుదు దూషణుఁ డరి(భీముఁ డొచ్చె మెలసె

        వేగ సౌగంధిక)రాగుఁ డయి, ర

    ఘువరుండు నేలకు గోలకుఁ దెచ్చిన

        (కారణమున; వెండి కడిమినిఁ జటు)

    లోద్దండగతిఁ బోర (నుడిపె ధృతి యుధిష్ఠి

        రుఁడు రాముఁడు నహు)లఁ డకటొంకు

    లను దౌష్ట్యమున హెచ్చుగను త్రిశిరుని శితే

        (షు దివి కనిపె; జిష్ణుఁడు దగ వచ్చె)

గీ.    నో నరాకృతి నీగతితో నని దిగు

    లందు పదునాల్గు వేవుర నసురుల ఖరు

    నణఁచెఁ; బోయి శూర్పణఖ రావణుని కనియెఁ

    దనదు బన్నమునకు సీతఁ గొను మటంచు. (౭౧)

భారతము-

ఆ.     భీముఁ డొచ్చె మెలసె వేగ సౌగంధిక

    కారణమున, వెండి కడిమిని జటు

    నుడుపె, ధృతి యుధిష్ఠిరుఁడు రాముఁడును నహు

    షు దివి కనిపె, జిష్ణుఁడు దగ వచ్చె. (౭౧)

టీక- సౌగంధిక = సౌగంధికపుష్పము, సౌగంధికరాగుఁడయి = సౌగంధికపుష్పముయొక్క రంగు గలవాఁడై (అనగా ఎఱ్ఱనివాఁడై, రక్తముచే నని ధ్వని.) జటు = (భా) జటుఁడగు రాక్షసుని; యుధిష్ఠురుఁడు = (రా) యుద్ధమునందు స్థిరమగువాఁడు; రాముఁడు = (భా) రమ్యమగువాఁడు; అహుల = (రా) పాములను; జిష్ణుఁడు = (రా) ఇంద్రుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; హెచ్చుగను= హెచ్చయిన; ఒచ్చెము = అవమానము; కడిమి = పరాక్రమము; శితేషు = వాడియగు బాణములు గలవానిని.

రామాయణము-

సీ. దశకంధరుఁడు నాపె దశను గాంచి, (చెలఁగు

        రహి వచ్చి యాదరించె; హరిఘోష)

     ణముఖసుశకునాల్ వినక లేడియై (యాత్ర

        నాచరించెను గరమఘుఁడునగు సు)

     రారీశ్వరాజ్ఞచే మారీచుఁడను (యోధ

        నుండు భూపతిసూను లుండు కడకు;)

     సీత కై పట్టవచ్చిన రాముచే (భంగ

        పడి తనవెంపఱి వాఁడు సనియె)

గీ. దివికి హాలక్ష్మణా యంచు భువిసుత విన;

    నన్న కేమి భయంబు లేదన నుడుగక

    దూఱి పనుపంగ సౌమిత్రి తోయజాక్షు

    రామచంద్రుని దిక్కేగె, రావణుండు. (౭౨)

భారతము-

గీ. చెలఁగు రహివచ్చి యాదరించె హరి; ఘోష

    యాత్ర నాచరించెను గరమఘుఁడునగు సు

    యోధనుండు భూపతిసూను లుండు కడకు,

    భంగపడి తన వెంపఱి వాఁడు సనియె. (౭౨)

టీక- హరి = (భా) కృష్ణుఁడు; హరిఘోషణ = (రా) గుఱ్ఱముల సకిలింతలు; ముఖ = మొదలగు; అఱి = తగ్గి.

రామాయణము-

చం.    అరుదగుమౌనియై (చెలఁగి హాళిని, లోఁతున సింధురాజు)నై

         కౌలుచు, జానకీ(వనిత కృష్ణమృగేక్షణ పర్ణశాల)యం

         దురుపరివేదనం (బరఁగ నొంటరి నుండఁగ బల్మి గొంచుఁ) దా

         సరగను నాపెతోఁ (జనియె సంతస మందుచు స్వాంతమందు)నన్. (౭౩)

భారతము-

గీ.     చెలఁగి హాళిని లోఁతున, సింధురాజు

        వనిత కృష్ణ మృగేక్షణ పర్ణశాలఁ

        బరగ నొంటరినుండఁగ బల్మిఁ గొంచు

        జనియె సంతస మందుచు స్వాంతమందు. (౭౩)

టీక- సింధురాజు = (భా) సైంధవుఁడు; లోఁతుల సింధురాజునై = (రా) లోతున సముద్రమునుఁ బోలినవాఁడై; (భా) కృష్ణ = ద్రౌపది, మృగేక్షణ = లేడివంటి కన్నులుగలది; (రా) కృష్ణమృగేక్షణ = కృష్ణమృగమువంటి కన్నులుగలది; హాళి = ఆనందము; కెరలుచు = అతిశయించుచు.

రామాయణము-

సీ.    కవిసి పోరియు జటాయువు (భంగపడె; నేగె

             వడిని నా పరమఖలుఁడు) దనుజుఁ డ

       వనిజ నుంచె నశోకవనములోపల (క్షోణి

            తలనాథజులు రాజకులతిలకు ల)

      బలఁ గాన కడరున వచ్చి రాస(రణి నె

           మకుచునుఁ దమహితమణి వలఁతి జ)

      టాయువుఁ గని రయ్యెడ ఖగరాజ(ము హిత

           మునుఁ బొంది మనముల ముదము గనిరి)

గీ.   దహనకార్యంబు సేసి రతండు సమయఁ

     జదిపి దైత్యుఁ గబంధుని శబరిఁ బ్రోవ

     ఋష్యమూకాద్రి కేగి సుగ్రీవు చెలిమి

     సల్పు డంచు హితంబు నా శబరి నుడివె. (౭౪)

భారతము-

గీ.  భంగపడె నేగె వడిని నా పరమఖలుఁడు;

     క్షోణితలనాథజులు రాజకులతిలకు ల

     రణి నెమకుచునుఁ దమహితమణి వలఁతి జ

     ము హితమునుఁ బొంది మనముల ముదము గనిరి. (౭౪)

టీక- (భా) అరణి = మథించి నిప్పుఁ బుట్టించెడు కొయ్య; నెమకుచు = వెదకుచు; వలతి = నేర్పరి.

రామాయణము-

చం.    మనముల నెన్నుచున్ (మిగుల మాన్యచరిత్రులు మేటి మత్స్య)లో

చన నుడిఁ, గోఁతికాఁ(పురము సద్రుచిఁ జేరిరి మోదమంది;) తా

    ము నయముగా మదిన్ (మఱువఁబోక హితంబును మాఱురూపు) లం

    తనుఁ బడి నంతఁ, జా(ల ధృతిఁ దాల్మి ధరించిరి లగ్గు మించఁ)గన్. (౭౫)

భారతము-

గీ.     మిగుల మాన్యచరిత్రులు మేటి మత్స్య

    పురము సద్రుచిఁ జేరిరి మోదమంది,

    మఱువఁబోక హితంబును మాఱురూపు

    ల ధృతిఁ దాల్మి ధరించిరి లగ్గు మించ. (౭౫)

టీక- (రా) కోఁతికాఁపురము = ఋశ్యమూకాద్రి; మాఱురూపు లంతనుఁ బడి వంతన్ = అంతట దుఃఖముచే కళావిహీనులై; లగ్గు = శ్రేయము; మత్స్యలోచన నుడి = శబరి మాటలు; వంత = దుఃఖము.

రామాయణము-

సీ. (క్షోణినాథసుతులు సోమముఖులు విరా)

        జిల్లుపంపఁ గనిరి; క్షితిజమగఁడు

    క్ష్మాజకొఱకు రాల్చెఁ గన్నీటిచుక్క దా

        (టు; నెఱిఁ దద్వనజవదననుఁ గృష్ణ)

    వేణి వెదకుచు, హా(విమలపల్లవపద

        భ్రమరాక్షి యజ్ఞాత) పాళి నుంటె?

    హాసతి నాకిప్పు డయ్యెను దినమొక్క

        (వత్సరమ్ము; కొలిచి రుత్సహించి)

గీ. తొల్లి దాసీజనము ని న్నతులితముగ ని

    పుడు వనట నొందితె యని రాముఁ డనుచుండె;

    బలమునకుఁ బట్టుకొమ్మల వారి వాలి

    పంపెఁ దనుఁ జంప నని భయపడె రవిజుఁడు. (౭౬)

భారతము-

ఆ. క్షోణినాథసుతులు సోమముఖులు విరా

    టు, నెఱిఁ దద్వనజవదననుఁ గృష్ణ

    విమలపల్లవపద భ్రమరాక్షి, యజ్ఞాత

    వత్సరమ్ము కొలిచి రుత్సహించి. (౭౬)

టీక- (రా) పంపన్ = పంపాసరోవరమును; కృష్ణవేణిన్ = నల్లనిజడగలదానిని; అజ్ఞాతపాళిన్ = తెలియబడని చోటునందు; (భా) తద్వనజవదనను = అతని భార్యను (సుధేష్ణను); కృష్ణ = ద్రౌపది; దాటు = గుంపు; వనట = దుఃఖము.

రామాయణము-

సీ. వారి మారుతి దెచ్చె బాస సల్పిరి రామ

            తరణిజు లొకరి కొకరునుఁ దోడు

    నీడలై మన; ధరణీజ గొంపోబడు

            చున్ ధర వైచిన సొమ్ము రాఘ

    వుఁడు గాంచె; సూర్యసుతుఁడు సెప్పెఁ దన్నుఁ బు

            రమునుండి తోలి యగ్రజుఁడు నైంద్రి

    (ఘన సింహబలుఁడు పైకొనుటను స్వరమణిఁ

            బావని, విని డాక బలిమితో)డ

గీ. రఘువరుఁడు దుందుభికళేబరంబు గోఁట

    మీటె సతతాళ్ళడచెఁ; జెట్టు చాటునుండి

    (గొనబుగను వాలి వీరుఁడు బనివడి నయ

    విరహితుఁ డగు వానినిఁ జదిపెన్) శరమున. (౭౭)

భారతము-

కం. ఘనసింహబలుఁడు పైకొను

      టను స్వరమణిఁ, బావని వినిడాక బలిమితో

      గొనబుగను వాలి వీరుఁడు

      బనివడి నయవిరహితుఁడగు వానినిఁ జదిపెన్. (౭౭)

టీక- ఐంద్రి = (రా) వాలి; సింహబలుఁడు = (రా) సింహమువంటి బలముగలవాఁడు, (భా) కీచకుఁడు; పావని = (రా) పావనమైనదానిని, (భా) భీముఁడు; వాలి = (భా) విజృంభించి; సతతాళ్ళను = ఏడు తాటిచెట్లను; పైకొనుటను = (రా) కవియుట, (భా) యత్నించుట; తరణిజుఁడు = సూర్యుని కుమారుఁడగు సుగ్రీవుఁడు; మనన్ = ఉండునట్లు; డాక = శౌర్యము.

రామాయణము-

సీ.         అంగదు యువరాజు నవనీపు సుగ్రీవు

                                    గిష్కింధకుం జేసె క్షితిజమగఁడు

            (నుతబలుఁడు సుయోధనుఁడు, దాయ లసమాన

                                    చరిత వెలఁది యుండు క్ష్మాతలంబు)

            వెదకింపఁగా గోరి వేచి వర్షర్తు వం

                                    తమగువఱకు మహీధరచరులనుఁ

            (గోవిదస్తుతులను గురు భీష్మముఖులను

                                    రయము గూడఁగను నరసి కనుఁగొని)

గీ.         రండనుచుఁ బంపెఁ; గొని యుంగరంబు దక్షి

            ణమున కంగదాదులతో హనుమ యరిగి మ

            హేంద్రగిరి నుండు సంపాతి హితమున నభ

            మున కెగిరె గరుడునిఁ బోలి వనధి దాఁట. (౭౮)

భారతము-

ఆ.        నుతబలుఁడు సుయోధనుఁడు దాయ లసమాన

            చరిత వెలఁది యుండు క్ష్మాతలంబుఁ

            గోవిదస్తుతులను గురు భీష్మముఖులను

            రయము గూడఁగను నరసి కనుఁగొని. (౭౮)

టీక- సుయోధనుఁడు = (రా) మంచియోధుఁడు, (భా) దుర్యోధనుఁడు; (రా) దాయ = రావణుఁడు;లసమానచరిత = ఒప్పుచున్న చరిత్రగలది (సీత); (భా) దాయలు = పాండవులు; అసమానచరిత = సమానములేని చరిత్రగలది (ద్రౌపది); గురుభీష్మముఖులను = (రా) ఎక్కువ భయంకరములగు ముఖములు గలవారిని, (భా) ద్రోణుఁడు భీష్ముఁడు మొదలగువారిని.

రామాయణము-

సీ.      శోధించి మైనాకు,  సురస సింహిక మించి,

లంకనుఁ బరిమార్చి లంకజొచ్చి

కన్నీరు మున్నీరుగా నేడ్చు క్ష్మాజనుఁ

గని, దశముఖుని జం కెనలను విని,

రాముక్షేమము దెల్పి, రమణి కొసఁగి యుంగ

రము రత్నమంది, వనము పెకల్చి,

వనపాలకులఁ దోలి, వక్త్రనాసాదులఁ

జదువ రావణుఁ డల్గి జంబుమాలి

గీ.      గురు(భుజబలము గల్గెడి యురుఖలు, జడు

పెఱుఁగని వలఁతిం, దులువను, హితు, సుశ)స్త్ర

మ(ర్మజితరిపుఁ, బనుపఁగ మహితగజహ

యరథభటులతోడఁ గదలె నతఁడు వే)గ. (౭౯)

భారతము-

కం.     భుజబలము గల్గెడి యురుఖ

లు, జడు పెఱుఁగని వలఁతిం, దులువను, హితు, సుశ

ర్మజితరిపుఁ, బనుపఁగ మహిత

గజహయరథభటులతోడఁ గదలె నతఁడు వే. (౭౯)

టీక- (రా) సుశస్త్ర = మంచి శస్త్రములయొక్క; మర్మ = మర్మమువలన; జిత = గెలువబడిన; రిపున్= శత్రువులుగలవానిని;మున్నీరు = సముద్రము; మహిత = ఎక్కువగు.

రామాయణము-

చం.    తమ(బల మొప్ప సైనికులు దక్షులు దానుఁ గడంగఁ బోయి, కొం

చు మమతఁ గో)ల లాకపినిఁ జూచిరి; మర్కటచేష్ట రాలబా

రు మి(వులఁ బట్ట నవ్వి రటు గ్రొవ్వి లలిన్; విడిపించి రంత భీ

మముఖులు వే)ల్పుగొంగలు నమందగతిం దమ తేజి పగ్గముల్. (౮౦)

భారతము-

కం.    బలమొప్పు సైనికులు ద

క్షులు దానుఁ గడంకఁ బోయి, కొంచు మమత గో

వులఁ బట్ట నవ్విరటుఁ గ్రొ

వ్వి లలిన్, విడిపించి రంత భీమముఖులు వే. (౮౦)

టీక- (రా) కోలలు = బాణములను; నవ్విరటు = అటుల నగిరి; (భా) అవ్విరటు = ఆ విరాటరాజును భీమముఖులు = (రా) భయంకరములగు ముఖములు గలవారు, (భా) భీముఁడు మొదలగువారు; వేల్పుగొంగలు = రాక్షసులు; తేజి = గుఱ్ఱపు; రాలబారు = రాళ్లసమూహము; ఉరుశిల = గొప్పరాతిని.

రామాయణము-

చం.      ఉఱికెఁ గపీంద్రుఁడున్ (హననయుక్తుఁడునై కొనె నా లసద్బ)లుం

డురుశిల వారిఁ దో(లుడు, సుయోధనదుష్టుఁడు లోఁచు చుత్త)రం

బుఱువుగ బంట్లబా(రుఁ గడు నొప్పుచుఁ గూడి పరుం గలంచి) యి

చ్చె; రిపునిఁ జంపి తా (మురిసె శ్రీని మరుద్వరపుత్రుఁ డంత)టన్. (౮౧)

భారతము-

గీ.         హననయుక్తుఁడునై కొనె నాల సద్బ

లుఁడు సుయోధనదుష్టుఁడు; లోచు నుత్త

రుఁ గడు నొప్పుచుఁ గూడి పరుం గలంచి

మురిసె శ్రీని మరుద్వరపుత్రుఁ డంత. (౮౧)

టీక- (రా) ఆ, లసద్బలుఁడు = మంచి బలముగలవాఁడు; (భా) ఆలన్ = ఆవులను, సద్బలుఁడు; సుయోధనదుష్టుఁడు = (రా) మంచియోధుఁడగు దుష్టుఁడు, (భా) దుర్యోధనుఁడను దుష్టుఁడు; ఉత్తరున్ = (భా) ఉత్తరుని; (రా) మరుత్ = దేవతల, వర = రాజు (ఇంద్రుని) పుత్రుఁడు (అర్జునుఁడు).

రామాయణము-

సీ.     దశకంఠుఁ డల్గె; నా(తతబలాఢ్యుఁ డయిన

తగునేర్పరి యభిమ)తమునఁ బోయి

యమ్ము లక్షుండు నేయ, విటపి హనుమ ధ

(న్యుఁడు గ్రహించెను; ధృతి నుత్తరమును)

వాని కిచ్చె; నసుర(వరసుయోధనకృతి

పాండుసమాఖ్యునిఁ) బావని శర

ముల నొంచి మించె; సల్లలితధైర్యము దితి

(కొమరు లొందిరి; తమతమ బలముల)

గీ.     కొలఁదిఁ బోర, వాయుజుఁడు వారలను నొంచి

నేలఁ గలిపె నక్షకుమారుని; దనుజపతి

యంప హనుమంతుఁ బట్టెద నంచు నింద్ర

జిత్తు కత్తి నూఱుచు నేగె సేనతోడ. (౮౨)

భారతము-

ఆ.    తతబలాఢ్యుఁ డయిన తగునేర్పరి యభిమ

న్యుఁడు గ్రహించెను ధృతి నుత్తర; మును

వరసుయోధనకృతి పాండుసమాఖ్యుని

కొమరు లొందిరి తమతమ బలముల. (౮౨)

టీక- ధృతి = (రా) ధైర్యముతో, (భా) ప్రీతితో; ఉత్తరమును = (రా) జవాబు; (భా) ఉత్తర = ఉత్తర యను విరాటరాజ పుత్రికను, మును = ముందుగా; అసురవరసుయోధనకృతి = రాక్షసులలో మంచి యోధుఁడగు దిట్ట (అక్షకుమారుఁడు); పాండుసమాఖ్యుని = (రా) తెల్లనికీర్తి గలవానిని, (భా) పాండుడను పేరుగల రాజుయొక్క; బలముల = (రా) శక్తుల, (భా) సైన్యముల; విటపి = చెట్టు.

రామాయణము-

సీ.      ఘోరుఁ డాతం డిట్లు (తోరపుధృతి నేగి

దుర్యోధనసుజిష్ణు) ధూర్తరిపు మ

రుత్సుతు డాసె; దీరుల నేయుటకు దైత్యు

(లు వెస గైకొనిరి; హరి విజయుఁడు సు)

కృతి కలగుండు వారిఁ బఱచెఁ; బఱచె సే

నలు; మరల్చెను మేఘనాదుఁ డుగ్ర

యోధనుండు మొనల; నొప్పుచుఁ దా బద్మ

జాస్త్రమ్ము వైచెను హనుమమీఁద

గీ.      బావని యజమంత్రప్రభావమున నిలిచె;

నతని బంధించె డనుజాధిపాగ్రనంద

నుండు రోషారుణిత(నయనుఁడు; సనియెను

గన గురువిభునిఁ) బంక్తికంఠుని హనుమఁడు. (౮౩)

భారతము-

ఆ.      తోరపు ధృతి నేగి దుర్యోధన సుజిష్ణు

లు వెసఁ గైకొనిరి హరి విజయుఁడు సు

యోధనుండు మొనలఁ; నొప్పుచుఁ దాఁ బద్మ

నయనుఁడు సనియెను గనఁ గురువిభుని. (౮౩)

టీక- దుర్యోధనసుజిష్ణు = (రా) యోధుల కలవికాని వారిని జయించువానిని, (భా) దుర్యోధనార్జునులు; హరి = (రా) కోతి. (భా) కృష్ణుని; విజయుఁడు = (రా) జయశీలుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; పద్మనయనుఁడు = (భా) కృష్ణుఁడు; గురువిభుని = (రా) గొప్పప్రభుని, కురువిభుని = (భా) ధృతరాష్ట్రుని; ధృతి = (రా) ధైర్యము, (భా) ప్రీతి; తోరపు = అందమగు; తీరుల = బాణములను; పఱచె = పరువెత్తెను; అజ = బ్రహ్మ.

రామాయణము-

శా.        (ఆవీరుండు సభన్ ధృతి)స్ఫురణు దైత్యాలిప్రభుం గాంచె; నా

పై (వావిం గని చెప్పె నెట్టిపనికై వచ్చెన్) దనుం దెల్పె నా

(హా విఖ్యాతుఁడ వంచు ను)ర్విజను నీవర్పింపవే యంచునుం

దా(వేవేగను మీఱి పల్కె విరివౌ తాల్మిన్) గడున్ గూడుచున్. (౮౪)

భారతము-

కం.       ఆవీరుండు సభన్ ధృతి

వావిం గని చెప్పె నెట్టిపనికై వచ్చెన్

హా విఖ్యాతుఁడ వంచును

వేవేగను మీఱి పల్కె విరివౌ తాల్మిన్. (౮౪)

టీక- స్ఫురణు = ప్రకాశించువాఁడు.

రామాయణము-

ఆ.     (మీఱి పలికె వెండి మిగులశూరుఁడగు సు

యోధనవిభుఁ జూచి యుదుటుతో)డఁ

(బోరు వినవొ నష్టము మఱి యారయఁగనుఁ

బొందు లాభ మంచుఁ బుడమిలో)న. (౮౫)

భారతము-

కం.    మీఱి పలికె వెండి మిగుల

శూరుఁడగు సుయోధనవిభుఁ జూచి యుదుటుతోఁ

బోరు వినవొ నష్టము మఱి

యారయఁగనుఁ బొందు లాభ మంచుఁ బుడమిలో. (౮౫)

టీక- సుయోధనవిభు = (రా) మంచియోధులకు ప్రభున్ (రావణుని), (భా) దుర్యోధనుని.

రామాయణము-

సీ.      నిక్కంబు నామాట (నక్క యెక్కడ మఱి

నాక మెక్కడ, వారి)జాక్షుఁ డవని

జావరుండు; బలుండు; కావలవదు వాని

(పాలు; నెమ్మి నొసఁగు పాడి దలఁచి

యటులఁ గానియెడలఁ బటిమఁ దోషియయి దూ)

బ నినుగూల్చును రామభద్రుఁ; డతని

యనుజుఁ డట్టిడ; వార లరులను మించు శూ

(రు; లయిన నిడు, నీవు పొలియఁ బోవు)

గీ.      వనధి నిన్ను ముంచిన వాలి దునిమె రామ

విభుఁడు; నిన్ను వంచిన కార్తవీర్యుని మడి

పిన పరశురాముఁ గెల్చె; నీవనఁగ నెంత?

లీల గుడి మ్రింగువానికి లింగమెంత? (౮౬)

భారతము-

ఆ.      నక్క యెక్కడ మఱి నాక మెక్కడ వారి

పాలు నెమ్మి నొసఁగు పాడి దలఁచి,

యటులఁ గానియెడలఁ బటిమ, దోషి! యయి దూ

రులయిన నిదు నీవు పొలియబోవు. (౮౬)

టీక- (రా) తోషియయి = సంతోషముతో గూడినవాడయి, (భా) దోషి = దోషమయుఁడా;అయిదూరులు = (భా) అయిదు గ్రామములను; నాకము = స్వర్గము; దూబ = అధముఁడవగు.

రామాయణము-

చం.      అన(విని యుత్తరం బొసఁగె నా చెన టిట్లని,వెఱ్ఱి, యేనుఁ జే

సిన పనిచే)సితిన్, విడువ సీతను సున్నము వానిఁ జేతు వీ

కను, (వనటొంది వాడియునుఁ గానను హీనతఁ జిక్కియున్ రణం

బొనరుచుటా?) భలే! యుడుత యూపుల కెందును మ్రాఁకు లూఁగునే. (౮౭)

భారతము-

కం.       విని యుత్తరం బొసఁగె నా

చెన టిట్లని, వెఱ్ఱి, యేనుఁ జేసినపనిచే

వనటొంది వాడియునుఁ గా

నను హీనతఁ జిక్కియున్ రణం బొనరుచుటా. (౮౭)

టీక- చెనటి = (రా) రావణుఁడు, (భా) దుర్యోధనుఁడు.

రామాయణము-                                              

గీ.         (అలుకగనె భీముఁ దనియెదు, తెలియు మెదను

భయపడను దదీయములగు పల్కులకునుఁ

బేదకినుక యీయిలలోనఁ బెదవులకును

రహినిఁ జెఱుపె హరీ) నొంతు రాము గీము. (౮౮)

భారతము-

కం.       అలుకగనె భీముఁ దనియెదు,

తెలియు మెదను భయపడను దదీయములగు ప

ల్కులకునుఁ, బేదకినుక యీ

యిలలోనఁ బెదవులకును రహినిఁ జెఱుపె హరీ (౮౮)

టీక- భీముఁడు = (రా) భయంకరుఁడు; హరీ = (రా) కపీ, (భా) కృష్ణుఁడా.

రామాయణము-

చం.      అన(విని పల్కె నాహరియు హ్రాదిని సద్దులఁ గట్టెవంకఁ దీ

ర్చును పొయి, యో)ర్చుకొ మ్మసుర, క్షోణిని వంగుట చిల్లపెంకు నో

పునె (జనదూర, పుల్లలనె పోవును బుట్టిననాటి బుద్ధి భూ

మి, నొసఁగవా) మహీసుతను, మేలు దలంపకు కీడు నెన్నకే. (౮౯)

భారతము-

కం.       విని పల్కె నాహరియు హ్రా

దిని సద్దులఁ గట్టెవంకఁ దీర్చును పొయి, యో

జనదూర, పుల్లలనె పో

వును బుట్టిననాటి బుద్ధి భూమి, నొసఁగవా? (౮౯)

టీక- హరి = (రా) కోఁతి (హనుమంతుఁడు), (భా) కృష్ణుఁడు.

రామాయణము-

చం.      అనియును వెండి నా(ప్రభుని నారసి యీగతి పెల్కెఁ, బాక)మే

ఘనరుచి నుండినన్ (గుణము గ్రాహ్యమె తెడ్డునకుం? గడంక)మైఁ

గనలకు పెల్లుగా (నడవిఁ గాచిన వెన్నెల యయ్యె నాదు) క్షే

మ నయ యుతంబులౌ (నుడులు, మంజులయుక్తమునుం దలంపు)మా. (౯౦)

భారతము-

గీ.         ప్రభుని నారసి యీగతి పెల్కెఁ, బాక

గుణము గ్రాహ్యమె తెడ్డునకుం? గడంక

నడవిఁ గాచిన వెన్నెల యయ్యె నాదు

నుడులు, మంజులయుక్తమునుం దలంపు. (౯౦)

టీక- ప్రభుని = (రా) రావణుని, (భా) ధృతరాష్ట్రుని.

రామాయణము-

గీ.         (కటకట జనించెఁ జెడుతఱి విటపికిఁ గడు

కుక్కమూతిపిందె లనఁగఁ గూకటులును

మూల లెనసి యక్కట వంశము సమయుటకు

ను ఖలమతి వొడమెన్) నాదు నుడుల వినుము. (౯౧)

భారతము-

కం.       కటకట జనించెఁ జెడుతఱి

విటపికిఁ గడు కుక్కమూతిపిందె లనఁగఁ గూ

కటులును మూల లెనసి య

క్కట వంశము సమయుటకును ఖలమతి వొడమెన్. (౯౧)

టీక- ఖలమతి = (రా) దుష్టమగు బుద్ధి, (భా) దుష్టబుద్ధి యగు దుర్యోధనుఁడు.

రామాయణము-

ఆ.        (నేత, విడుము కుమతిని, విను సీతాజన

నంబు లంక చేటునకె సుమీ) సు

(నీతి వదల కిమ్ము నియతిచేతఁ, దగదు

నీకు మారు చెడుపని ధరలో)న. (౯౨)

భారతము-

కం.       నేత, విడుము కుమతిని, విను

సీతాజననంబు లంక చేటునకె సుమీ

నీతి వదల కిమ్ము నియతి

చేతఁ, దగదు నీకుమారు చెడుపని ధరలో. (౯౨)

టీక- కుమతి = (రా) దుష్టబుద్ధి, (భా) దుష్టబుద్ధియగు దుర్యోధనుని; నీకుమారు చెడుపని- (రా) నీకు, మారు = మన్మథుని,చెడుపని, (భా) నీ, కుమారుని = పుత్రుని, చెడుపని; సీతాజననంబు లంక చేటునకే = (భా) సామెత. అనఁగా దుర్యోధనుని జన్మము నీవంశనాశనమునకే యని ధ్వని; నేత = ప్రభూ.

రామాయణము-

సీ.      (అన సుయోధనఖలుఁ డలుకఁ దాడితభోగి

వలెను బుస్సని, వెస బంట్ల నంపి)

నిలు వంటయింటికుందెలు వయి తని, తోక

కగ్ని నంటింపించి, యనిపెఁ ద్రిప్ప;

స్వసఖజు వహ్ని గాల్పకయుండె, లంకఁ బా

వని గాల్చె, మంటార్పుకొనె, దనుజులు

(పట్టఁబోవఁగ హరి వారి వారించి, గ

ర్జనముచేఁ దనరి, విరాడ్గతిఁ జనె)

గీ.      నంగదాదుల వద్దకు నబ్ధిదాటి,

వారిఁ గలిసి యరిగిఁ రామభద్రు కడకు

గంటి సీత మన్మాత లంక నని పలికి

పూస గ్రుచ్చినగతి సర్వము న్నుడివెను. (౯౩)

భారతము-

ఆ.      అన సుయోధనఖలుఁ డలుకఁ దాడితభోగి

వలెను బుస్సని, వెస బంట్ల నంపి

పట్టఁబోవఁగ హరి వారి వారించి, గ

ర్జనముచేఁ దనరి విరాడ్గతిఁ, జనె. (౯౩)

టీక- సుయోధనఖలుఁడు = (రా) రావణుఁడు, (భా) దుర్యోధనుఁడు; హరి = (రా) హనుమంతుఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; విరాడ్గతి = (రా) పక్షివలెను, (భా) విరాడ్రూపముచే, తాడిత = కొట్టబడిన; భోగి = పాము.

రామాయణము-

సీ.      దుఃఖకృత పదహతులఁ బూచి నీపైనిఁ

బడుపూలె తెల్పు శుభము, తలపువు

వాడకుండు మనుచుఁ బలికితి ననె, రాఘ

వుఁడు కీశసేనతోఁ గడలి డాసె,

నచట లంకను రాముఁ డని దిరుడనె విభీ

షణుఁడు, వెండియును రావణు సకుంభ

(కర్ణుఁ గాంచెను, దినకాంతసంతతి సుకృ

తి భవమూలమును యుధిష్ఠురు ధృతిఁ)

గీ.      (జేరు పోవడవకు క్షితిఁ జెలువుగ శుభ

మగు నని పలుక వినడయ్యె నతఁడు,) వినక

తిన్నయింటివాసంబుల నెన్నెదో ప

యోముఖవిషకుంభమ యని యుఱికి తన్నె. (౯౪)

భారతము-

ఆ.      కర్ణుఁ గాంచెను, దినకాంతసంతతి సుకృ

తి భవమూలమును యుధిష్ఠురు ధృతిఁ

జేరు పోవడవకు క్షితిఁ జెలువుగ శుభ

మగు నని పలుక వినడయ్యె నతఁడు.

టీక- దుఃఖకృత...పూలె = (రా) అశోకవృక్ష మేకాల మందైనను స్త్రీల కాలితాఁపుచేఁ బుష్పించునని కవిసమయము; (రా) దినకాంత = సూర్యుని, సంతతి = వంశములోని, సుకృతి = మంచిపనుల జేసినవాని (రాముని); భవమూలమును = జన్మమర్మము (అనగా విష్ణుఁడు రాముఁ డయి రావణుని కొఱకే యవతరించె ననుట); (భా) దినకాంత = సూర్యును; సంతతి = కుమారుఁడగు (కర్ణుఁడు) సుకృతి; భవమూలము = జన్మమర్మము (కర్ణుఁడు కుంతీసుతుఁ డనుట); యుధిష్ఠిరు = రాముని (రాముఁడు యుద్ధమందు స్థిరుఁడని చెప్పెను గనుక యుధిష్ఠిర శబ్దము రామునకే యన్వయము); కీశ = కపులు, కడలి = సముద్రము.

రామాయణము-

సీ.      వచ్చి రాముశరణుఁ జొచ్చె విభీషణుం;

డతని దాశరథి లంకాధిపతిగ

సలుపుదు ననె; వార్ధి యలరి మిన్నందె ఖ

లుఁడు సచ్చునని; రాఘవుఁ డుదధి తన

కడ్డుపడెనని; సాయక మేయఁ బూనఁ, గ

న్పడి సముద్రుఁడు సెప్ప నలునివలన

సింధుఁ గట్టెను; లంకఁ జేరె నంగదు సంధి

కై యంప నాఱుమూడయ్యె నదియు;

గీ.      (నెఱి నటుల సంధి చెడుటయు హరి యరిగె ని

యోక్తుపాలి కంతట సునయోత్కరములు

తననుడులు, జవాబరిపట్టఁ దను మొదలిడు

ట యఖిలము పలికెన్) బెల్లు నయముగ విని. (౯౫)

భారతము-

కం.     నెఱి నటుల సంధి చెడుటయు

హరి యరిగె నియోక్తుపాలి కంతట సునయో

త్కరములు తననుడులు, జవా

బరిపట్టఁ దను మొదలిడుట యఖిలము పలికెన్. (౯౫)

టీక- హరి = (రా) హనుమంతుఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; నియోక్తుపాలికి = (రా) రామునికడకు, (భా) ధర్మరాజుకడకు; అరి = శత్రువు; తనున్ = తన్ను, పట్ట మొదలిడుట, సాయకము = బాణము.

రామాయణము-

సీ.      లీల ‘వినాశకాలే విపరీతబు

ద్ధి’ యనుచు దాశరథియును నీలు

(వరబలయుతు నాహవధృతు ధృష్టద్యుమ్ను

వీరుని నిజసైన్యవిభుని జేసె,)

కొంకక వానరు ల్లంక కెగఁబడ న

సురధవాజ్జనుఁ బ్రహస్తుండు మెండు

(దండియగు యుధిష్ఠిరుండు భీష్ముండు దా

నురవడి నడపించె గురుబలంబు)

గీ.      దనుజసేన; నదియు వాలితనయు గవయ

శరభకేసరిసుగ్రీవజాంబవన్న

లగజమైందసుషేణనీలద్వివిదశ

తబలివాయుజముఖ్యులఁ దారసిల్లె. (౯౬)

భారతము-

ఆ.      వరబలయుతు నాహవధృతు ధృష్టద్యుమ్ను

వీరుని నిజసైన్యవిభుని జేసె

దండియగు యుధిష్ఠిరుండు భీష్ముండు దా

నురవడి నడపించె గురుబలంబు. (౯౬)

టీక- (రా) ధృష్ట = దట్టమైన, ద్యుమ్నుని = సత్త్వముగలవానిని; యుధిష్ఠిరుండు = యుద్ధమందు స్థిరమగువాఁడు; భీష్ముఁడు = ఘోరమగువాఁడు; గురుబలంబు = గొప్పసేన; (భా) కురుబలంబు = కౌరవసేన; ఆహవకృతి = యుద్ధమునందు నేర్పరి;ఉరవడి = శౌర్యముతో.

రామాయణము-

ఉ.      చూపరి రాము దద్(రిపులఁ జూచెను జిష్ణుఁడు శ్రీని; బంధు)ర

శ్రీపతి దుష్టులౌ (జనులఁ జివ్వను నెంతయుఁ జంపమాన)డ

చా పరముం గనెన్ (హరియు; నాదటఁ బల్కెను హాళి గీత)ముల్

ద్రోవడి క్రోఁతులున్; (నరవరుండునుఁ బూనె రణంబుఁ జేయఁ)గన్. (౯౭)

భారతము-

గీ.       రిపులఁ జూచెను జిష్ణుఁడు శ్రీని; బంధు

జనులఁ జివ్వను నెంతయుఁ జంపమాన,

హరియు; నాదటఁ బల్కెను హాళి గీత

నరవరుండునుఁ బూనె రణంబుఁ జేయ. (౯౭)

టీక- జిష్ణుఁడు = (రా) దేవేంద్రుఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; హరి = (రా) దేవేంద్రుఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; గీతముల్ = (రా) పాటలను (యుద్ధమునకు ముందుత్సాహముచేత); గీత = (భా) భగవద్గీత; నరవరుండు = (రా) రాముఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; చూపరి = అందగాఁడు; చివ్వ = యుద్ధము; ఆదట = ప్రేమ; త్రోవడి = ఒకరిచే నొకరు త్రోయబడుచు.

రామాయణము-

సీ.      రవిజుండు కపులతోఁ జెవియొగ్గి వినుఁడు నా

ది శిలాక్షరము విరోధీబలమునకు

వెన్నుఁజూపకుడు చూపిన యమాలయమున

కతిథు లయ్యెద రనె; ననఁగ వారు

కాసువీసముగారు క్రవ్యాదులు, చిదిమి

పెట్టమె చిచ్చఱ పిడుగులమయి

రాయి గ్రుద్దెదము వారలతలలనుఁ దన్నె

దమని గంతులిడి రుత్సాహమునను;

గీ.       (ఘనగతిని దక్షిణోత్తరవనధు లలుక

గొనుచుఁ బెనగుభాతినిఁ గడుగొబ్బున నిరు

మొనలు గవిసి చేసెను యుద్ధమునుఁ బదహతు

ల క్షితియును వడఁకన్,) బో రలఘువు నయ్యె. (౯౮)

భారతము-

కం.     ఘనగతిని దక్షిణోత్తర

వనధు లలుక గొనుచుఁ బెనగుభాతినిఁ గడుగొ

బ్బున నిరుమొనలు గవిసి చే

సెను యుద్ధమునుఁ బదహతుల క్షితియును వడఁకన్. (౯౮)

టీక- ఉత్సాహమునను = వీరరసముతో; క్రవ్యాదులు = రాక్షసులు; గొబ్బున = త్వరగా; మొనలు = సైన్యములు.

రామాయణము-

గీ.      (ధర బయలు నిండు టంకృతులరొద నడఁగు

హుంకృతుల్, చలంబు నెనయు యోధరథహ

యగజచయముఁ గప్పురజంబు, నతినిశితవిశి

ఖములతతి, చెలఁగెన్) భయంకరముగఁ గన. (౯౯)

భారతము-

కం.    ధర బయలు నిండు టంకృతు

లరొద నడఁగు హుంకృతుల్, చలంబు నెనయు యో

ధరథహయగజచయముఁ గ

ప్పురజంబు, నతినిశితవిశిఖములతతి చెలఁగెన్. (౯౯)

టీక- భయంకరముగన్ = భయానకరసముగాన్; బయలు = ఆకాసము; చలము = పట్టుదల; ఎనయు = కూడు; చయము = గుంపు; రజము = దుమ్ము; విశిఖములతతి = బాణసమూహము.

రామాయణము-

గీ.      (చెడెఁ గరులు, గూలెఁ దేరులు, పడిరి భటులు,

సమసె భూరివాజులు, పెలుచన్ వడిఁ జనె

రక్తనదులునుం గడు భాసురగతి శిరము

లెగసె నభమునకున్,) జుగుప్సగనని మనె. (౧౦౦)

భారతము-

కం.    చెడెఁ గరులు, గూలెఁ దేరులు,

పడిరి భటులు, సమసె భూరివాజులు, పెలుచన్

వడిఁ జనె రక్తనదులునుం,

గడు భాసురగతి శిరము లెగసె నభమునకున్. (౧౦౦)

టీక- జుగుప్సగన్ = భీభత్సరసముతోన్; వాజులు = గుఱ్ఱములు.

రామాయణము-

గీ.     (దురపుభువి, రక్తమె జలము, కరము శవము

లె లహరిఁ జను కట్టెలు, మెదడే) తెలియగు

(నురు, గెముకలె చేఁపలు, పొలె బురద, కచమె

నాచుగఁ, బొలుపుం గనె నదినాన్) మఱియును. (౧౦౧)

భారతము-

కం.   దురపుభువి, రక్తమె జలము,

కరము శవములె లహరిఁ జను కట్టెలు, మెదడే

నురు, గెముకలె చేఁపలు, పొలె

బురద, కచమె నాచుగఁ, బొలుపుం గనె నదినాన్.

టీక- (రెంటికి) లహరిన్ = ప్రవాహామందు; పొల = మాంసము; కచము = వెండ్రుకలు; దురపుభువి = యుద్ధభూమి.

రామాయణము-

గీ.         (అని విజయరక్షకై హరుల నడపి పురు

షోత్తముఁడు చెలంగెఁ బెనఁగి రొప్పి నరవ

రుఁడు రణకృతిపావని దస్రరుహులు మిగులు

ద్రుపదముఖ్యులునున్) లక్ష్మణపృథుబలుఁడు. (౧౦౨)

భారతము-

కం.       అని విజయరక్షకై హరు

ల నడపి పురుషోత్తముఁడు చెలంగెఁ బెనఁగి రొ

ప్పి నరవరుఁడు రణకృతిపా

వని దస్రరుహులు మిగులు ద్రుపదముఖ్యులునున్. (౧౦౨)

టీక- అనిన్ = యుద్ధమందు; విజయరక్షకై = (రా) జయమును సాధించు నిమిత్తమై, (భా) అర్జునుని రక్షణకొఱకు; హరుల = (రా) కపులను, (భా) గుఱ్ఱములను; పురుషోత్తముఁడు =  (రా) రాముఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; రణకృతి = (రెంటికి) రణమందు నేర్పరియగు; పావని = (రా) హనుమంతుఁడు, (భా) భీముఁడు; దస్రరుహులు = అశ్వినుల కుమారులు (రా) మైందద్వివిదులు, (భా) నకులసహదేవులు; మిగులు = (రా) శేషించిన, (భా) హెచ్చయిన; ద్రుపదముఖ్యులు- (రా) ద్రు = వృక్షమును, పద = స్థానముగాఁ గలిగినవారిలో (కపులలో) ముఖ్యులు = శ్రేష్ఠులు, (భా) ద్రుపదుడు మొదలగువారు.

రామాయణము-

చం.   బిరుదగు నింద్రజిద్(బలుఁడు భీష్ముఁడు వైరుల వాసిరీతి)గా

మురువగునట్టి నా(గశరముల్ నిగుడించుచు గాసిపెట్టి) సం

గరమున వేడ్కతో (మురియఁగా, హరిచక్రము పూనె, జిష్ణు)జి

ద్వరకృతి దోల నా(కతనఁ దా మరలెన్ వృథగాగ పూన్కి)యున్. (౧౦౩)

భారతము-

గీ.      బలుఁడు భీష్ముఁడు వైరుల వాసిరీతి

గశరముల్ నిగుడించుచు గాసిపెట్టి

మురియఁగా హరిచక్రము పూనె, జిష్ణు

కతనఁ దా మరలెన్ వృథగాగ పూన్కి. (౧౦౪)

టీక- భీష్ముఁడు = (రా) ఘోరుఁడు; నాగశరముల్ = పాము బాణములను; హరిచక్రము = క్రోతులగుంపు; జిష్ణుజిత్ = ఇంద్రజిత్తు; (భా) హరి = కృష్ణుఁడు; చక్రము = సుదర్శనచక్రమును; మురువు = అందము; గాసి = బాధ; కతన = కారణమున.

రామాయణము-

సీ.         తనయున్కి గననీక తమములఁ గప్పి రా

క్షసుఁ డట్లు మించ, నగ్రజుని శత్రు

(భీష్ముకడకు నేగెఁ బ్రీతి యుధిష్ఠురుం)

డగు లక్ష్మణుఁ, డతని కాజితరిపుఁ

(డధికభక్తి నెఱఁగె, నడిగె దాను) విరోధి

పురమును బ్రహ్మాస్త్రము వలనను ద

హింప నాజ్ఞ నిడ, వాఁ డెందు నున్ననుఁ జెల్లు

నటులైన ననె, రాముఁ డంటివి కడు

తే.        సరిగ (జయము నొందుగతి, నిజమ, రణపు వె

రవు) సునీతి బాహ్య మొక యరాతికొఱకుఁ

గూల్ప సర్వస్వ, మిత్తెఱఁగు వల దెందు

ననుచు (న్యాయబుద్ధిఁ బలుక నతఁడు సనియె.) (౧౦౪)

భారతము-

ఆ.        భీష్ముకడకు నేగెఁ బ్రీతి యుధిష్ఠురుం

డధికభక్తి నెఱఁగె, నడిగె దాను

జయము నొందుగతి, నిజమ, రణపు వెరవు

న్యాయబుద్ధిఁ బలుక నతఁడు సనియె. (౧౦౪)

టీక- యుధిష్థిరుండు = (రా) యుద్ధమున స్థిరమగువాఁడు; ఎఱఁగె = నమస్కరించె; (రా) నిజమ; రణపువెరవు = యుద్ధమార్గము; (భా) నిజ = తనయొక్క; మరణపువెరపు = చావునకు దారి; తమము = చీకటి.

రామాయణము-

చం.      నవ(రమ దోప వైరిజననాశముఁ జేయుచు శత్రు భీష్ము స

ద్బ్రవరు శిఖం)డిరౌతు సరి రాముని లక్షణుఁ గీశులన్ ఘనం

బు వ(డి మఱుంగుగా మహిని మోదముతోఁ బడ నేసి యేగెఁ దా

ను విజయుఁడున్) జితేంద్రుఁడును నొంచె ఖగేంద్రుఁడు పాపతూపులన్. (౧౦౫)

భారతము-

కం.       రమ దోప వైరిజననా

శముఁ జేయుచు శత్రు భీష్ము సద్బ్రవరు శిఖం

డి మఱుంగుగా మహిని మో

దముతోఁ బడ నేసి యేగెఁ దాను విజయుఁడున్. (౧౦౫)

టీక- (రా) శత్రుభీష్మ = శత్రువులకు భయంకరుని, (భా) శత్రున్ = విరోధియగు; భీష్ముని; (రా) శిఖండి = నెమలి, రౌతు = వాహనముగాఁ గలవానికి (కుమారస్వామికి); సరి = (రా) జయశీలుఁడు; జితేంద్రుఁడు = గెలువబడిన యింద్రుఁడు గలవాఁడు (ఇంద్రజిత్తు); పాపతూపులన్ = నాగబాణములను.

రామాయణము-

సీ.        అని యయ్యె వెండిఁ, బావనియు ధూమ్రాక్షు న

కంపనుఁ జంపె, నంగదుఁ డడఁచె మ

హాకాయుఁ, గెడపె బ్రహస్తు నీలుం, డంత

వినఁబోక మండోదరినుడు లక్షు

(గురుఁడు ప్రతినఁ బట్టెఁ బరఁగు యుధిష్ఠిరు)

శ్రీరాఘవునిఁ జంపి సీతఁ జెట్టఁ

(బట్టఁ, గుట్ట కొకఁడు చెట్టున కొకఁ డైరి

పరులు నారయ నడుప గురుసేన)

గీ.         దనుజబలము నాతఁడు, మించె హనుమ నీలు,

శక్తి లక్ష్మణు నొంప దాశరథ దోలె,

నిద్ర లేపఁగ బల్మియు నీతుల ఘట

(కర్ణుఁడు వెడలె ధృతిగనుఁ గలనికి) వెస. (౧౦౬)

భారతము-

ఆ.        గురుఁడు ప్రతినఁ బట్టెఁ బరఁగు యుధిష్ఠిరుఁ

బట్టఁ, గుట్ట కొకఁడు చెట్టున కొకఁ డైరి

పరులు నారయ నడుప గురుసేన

కర్ణుఁడు వెడలె ధృతిగనుఁ గలనికి.

టీక- అక్షుగురుఁడు = (రా) అక్షకుమారుని తండ్రి (రావణుఁడు), (భా) గురుఁడు = ద్రోణుఁడు; యుధిష్ఠిరు = (రా) యుద్ధమందు స్థిరమగువానిని, గురుసేన = (రా) గొప్పసేన, కురుసేన = (భా) కౌరవసేన; పరులు = విరోధులు; ఘటకర్ణుఁడు = కుంభకర్ణుఁడు;కలనికి = యుద్ధమునకు.

రామాయణము-

సీ.        హరులఁ జెవుల పట్టి యాడించె రవిజుచే

ముక్కు గోల్పడె; వచ్చి పోరెఁ బోలి

నిండుచెర్వుఁ గలంచు (దండిగజము, గూడి

కొండగతి భగద)క్షుండు మేటి

ఘోరశరీరుండు కుంభకర్ణుండు మ

(త్తుఁడు నరవరుచేతఁ బడె; బలుఁ డభి)

మానియు వీరుండు (మన్యుఁడు రిపులోక

మహితపద్మవ్యూహ)మదకరియయి

గీ.         తనరు దేవాంతకుని నరాంతకుని హనుమ

యును ఋషభుఁడు మహాపార్శ్వుని నడచి రతి

కాయుఁడు గురుయుద్ధ(ముననఁ గాల మొనరి

చెను బెనఁగుచు) లక్ష్మణుచేత; దనుజవిభుఁడు. (౧౦౭)

భారతము-

ఆ.        దండిగజముఁ గూడి కొండగతి భగద

త్తుఁడు నరవరుచేతఁ బడె, బలుఁ డభి

మన్యుఁడు రిపులోక మహిత పద్మవ్యూహ

ముననుఁ గాల మొనరిచెను బెనఁగుచు. (౧౦౭)

టీక- హరుల = (రా) కపులను; (రా) భగ = శక్తియందు; దక్షుండు = ప్రవీణుఁడు; నరవరుచేత = (రా) రామునిచేత, (భా) అర్జునునిచేత; మన్యుఁడు = (రా) కోపి

రామాయణము-

గీ.         (తనయుమరణంబునకు లలిగనుఁ బొగిలెఁ ద

నుఁ గడుఁ దేర్పగా స్వజనులునున్), ధృతిజిత

(ఘనబలితజిష్ణుఁ డెవ్వఁడు వనటనుఁ గలి

గించె వానిపై నెద నలిగెన్) మఱియును. (౧౦౮)

భారతము-

కం.       తనయుమరణంబునకు లలి

గనుఁ బొగిలెఁ దను గడుఁ దేర్పగా స్వజనులునున్

ఘనబలితజిష్ణుఁ డెవ్వఁడు

వనటనుఁ గలిగించె వానిపై నెద నలిగెన్. (౧౦౮)

టీక- జితఘనబలితజిష్ణుఁడు = (రా) గెలువబడిన గొప్పబలముగల దేవేంద్రుఁడు గలవాఁడు (ఇంద్రజిత్తు), (భా) జిష్ణుఁడు = అర్జునుఁడు; లలి = ఎక్కువ.

రామాయణము-

ఉ.        ఆరసి తండ్రినిన్ (శపథ మాపృథువీరుఁడు సల్పె సింధు)గం

భీరుని భూమిజా(విభుని భీమబలాఢ్యుని బిద్దఁజేయఁ) దా

ఘోరుఁడు భాజిత(ద్యుమణి గ్రుంకక యుగ్రతనొప్ప, దూఱ)రే

వైరినిఁ దా శర(స్ఫురితవహ్నిని జంపనిచో నటంచు)నున్. (౧౦౯)

భారతము-

గీ.         శపథ మాపృథువీరుఁడు సల్పె సింధు

విభుని భీమబలాఢ్యుని బిద్దఁజేయ

ద్యుమణి గ్రుంకక యుగ్రతనొప్ప, దూఱ

స్ఫురితవహ్నిని జంపనిచో నటంచు. (౧౦౯)

టీక- (రా) సింధు = సముద్రపు; భూమిజావిభుని = సీతమగనిన్; బిద్దఁజేయన్ = చంపుటకు; భా = కాంతివలన; జిత = గెలువబడిన; ద్యుమణి = సూర్యుఁడుగలవాఁడు; క్రుంకక = చావక; దూఱరే = తిట్టరా; (భా) సింధువిభుని = సైంధవుని; దూఱన్ = చొచ్చుటకు; పృథు = గొప్ప.

రామాయణము-

గీ.         (కరము మిగిలి కారములను మిరియములను

నూఱె హితులు మెచ్చ గరిమనున్) బెనఁగఁగ

(హరులు దగఁ బూనఁ దోలె నరిరమణ దన

చేవ మెఱయ ఱేకును మడఁచెన్) మిగులను. (౧౧౦)

భారతము-

కం.       కరము మిగిలి కారములను

మిరియములను నూఱె హితులు మెచ్చ గరిమనున్

హరులు దగఁ బూనఁ దోలె న

రిరమణ దన చేవ మెఱయ ఱేకును మడఁచెన్. (౧౧౦)

టీక- హరులు = (రా) కపులు, (భా) గుఱ్ఱములు; తగన్ = (రా) తగినట్లు, దగ = (భా) దప్పిని; ఱేకుమడచుట = తగ్గించుట.

రామాయణము-

సీ.        మించి రాముని నా య(మిత్రు ధృతిని మూసి

మీఱెను హరిచక్ర) మారు రహిఁ గ

పుల నొంచె బ్రహ్మాస్త్ర(మునఁ బరువడి మోద

మెనయ సంధ)వథి కేభభటులు;

ఘననాదుఁ డేగె, బావని దెచ్చె ద్రోణాద్రి;

మొన మంచె; దానిస్థలి నగ ముంచె;

దనుజులు రేఁగులఁ దంగేళ్లుగాఁ ద్రొక్కఁ

గపులు గాలిచె లంక; గంపనుఁడు మె

గీ.         ఱయఁ జదిపె వాలిభ(వుఁడు విజయుఁడు వానిఁ;

గెడపె వైరి ఘటోత్క)చిత్తుఁడగు కుంభు

బేరజంబును నీ(చున్ రవిజుఁ; డడంచె

జోక శక్తి) నికుంభుఁడన్ సోకు హనుమ. (౧౧౧)

భారతము-

ఆ.        మిత్రు ధృతిని మూసి మీఱెను హరిచక్ర

మునఁ బరువడి మోద మెనయ సైంధ

వుఁడు; విజయుఁడు వానిఁ గెడపె; వైరి ఘటోత్క

చున్ రవిజుఁ డడంచె జోక శక్తి. (౧౧౧)

టీక- (రా) అమిత్రు = విరోధియొక్క, (భా) మిత్రున్ = సూర్యుని; హరిచక్రము = కపులగుంపు, (భా) హరి = కృష్ణుఁడు, చక్రమున = సుదర్శనచక్రమున; వాలిభవుఁడు = (రా) అంగదుఁడు; విజయుఁడు= (రా) జయశీలుఁడు, (రా) వైరి = శత్రువుల, ఘట = గుంపునందు, ఉత్క = ఉత్సాహముగల, చిత్తుఁడు = మనస్సుగలవాఁడు; (భా) వైరిన్, ఘటోత్కచున్; శక్తిన్ = (రా) బలముచేత, (భా) శక్తియను నాయుధముచేత, ఆరురహి = ఒప్పుచున్న ప్రీతితో, బేరజము = కుత్సితుఁడు, జోక = ఉత్సాహము, సోకు = రాక్షసుని, సైంధవ = (రా) గుఱ్ఱము.

రామాయణము-

చం.      ఖలు మకరాక్షునిన్ (మడిపె గద్దఱియై కడుమాను వీఁక) వీ

రు లలర రాముఁడున్ (గురువరుండును శూరుఁడు ఘోరుఁ డౌచు) దా

య లెనయ భీతి వా(వి రటు నాదట గూల్చెను వీక శత్రు)లం

జెలగుచుఁ గీశులున్, (ద్రుపదసింహము సూర్యుసుతుండు చూడ)గన్. (౧౧౨)

భారతము-

గీ.         మడిపె గద్దఱియై కడుమాను వీఁక

గురువరుండును శూరుఁడు ఘోరుఁ డౌచు

విరటు నాదట గూల్చెను వీక శత్రు

ద్రుపదసింహము సూర్యుసుతుండు చూడ. (౧౧౨)

టీక- గురువరుండును = (రా) గొప్పశ్రేష్ఠుఁడు, (భా) ద్రోణుఁడు; (రా) వావిరి = అటున్; (భా) విరటు = విరాటరాజును; ద్రుపదసింహము - (రా) వానరశ్రేష్ఠుఁడు, (భా) ద్రుపదునిన్, సూర్యసుతుఁడు = (రా) సుగ్రీవుఁడు, (భా) కర్ణుఁడు; మాను = ఒప్పు; దాయలు = శత్రువులు.

రామాయణము-

చం.      దణి ఘననాదుఁడున్ (మిగిలెఁ దాననిశత్రుల మించి; చంపె) ల

క్ష్మణుఁడును వానినిన్; (వినియెఁ జానగుపుత్రుఁడు బిద్దె నంచు) దు

ర్గుణుఁడగు నింద్రజిద్(గురుఁడు; గూడె నతండును గోడు; వాని)దౌ

రణకృతి సైన్యముం (బొలిపె రాముఁడు సైన్యవిభుండు హెచ్చు)కాన్. (౧౧౩)

భారతము-

గీ.         మిగిలెఁ దాననిశత్రుల మించి చంపె;

వినియెఁ జానగుపుత్రుఁడు బిద్దె నంచు

గురుఁడు; గూడె నతండును గోడు; వాని

బొలిపె రాముఁడు సైన్యవిభుండు హెచ్చు. (౧౧౩)

టీక- (రా) ఇంద్రజిద్గురుఁడు = రావణుఁడు, సైన్యవిభుండు = నీలుఁడు, హెచ్చు, కాన్ = కాగా- అనగా సంతోషింపగా; (భా) గురుఁడు = ద్రోణుఁడు, సైన్యవిభుండు = ధృష్టద్యుమ్నుఁడు, దణి = ప్రభువు; జానగు = ఒప్పుచుండు; బిద్దుట = చనిపోవుట; కృతి = సమర్థత; పొలిపె = చంపెను.

రామాయణము-

చం.      కడు(వగ గూడ భూసురుని గాటపు శాపముచేతనైన యా

రడిఁ దన తే)జ మాఱిన సురామనుఁ గాచెను, బొంది రావణుం

డడ(రు గడంకఁ గ్రుంగ, నరికచ్చుగఁ జావు మరుద్వరాత్మజుం

డిడె; లలిఁగాన్) రిపుం డటుల నీల్గగ దెచ్చెను ద్రోణశైలమున్. (౧౧౪)

భారతము-

కం.       వగ గూడ భూసురుని గా

టగు శాపముచేతనైన యారడిఁ దన తే

రు గడంకఁ గ్రుంగ, నరి

కచ్చుగఁ జావు మరుద్వరాత్మజుం డిడె లలిఁగాన్. (౧౧౪)

టీక- సురామను = (రా) ధాన్యమాలిని, (రా) మరుత్ = వాయువునకు, వర = శ్రేష్ఠుఁడగు, ఆత్మజుఁడు = కుమారుఁడు (హనుమంతుఁడు); (భా) మరుత్ = దేవతలకు, వర = ప్రభుని (ఇంద్రుని), ఆత్మజుండు = కుమారుఁడు (అర్జునుఁడు).

రామాయణము-

చం.      అరి(జనలోకభీకరుఁడునై తన భీషణశక్తిచేతఁ దా

గురుబలమున్) మహాదనుజకోటినిఁ గూల్చెను; మాల్యవంతు నా

శర(ఘనసేనఁ దోలు పృథుశల్యునిఁ జంపె యుధిష్ఠిరుండు నొ

ప్పు రణమునన్) వరుం డనిలపుత్రుఁడు దారిని; మంచె లక్ష్మణున్. (౧౧౫)

భారతము-

కం.       జనలోకభీకరుఁడునై

తన భీషణశక్తిచేతఁ దా గురుబలమున్

ఘనసేనఁ దోలు పృథుశ

ల్యునిఁ జంపె యుధిష్ఠిరుండు నొప్పు రణమునన్. (౧౧౫)

టీక- శక్తిచేత = (రా) బలముచేత, (భా) శక్తియను నాయుధముచేత; (రా) గురుబలమున్ = గొప్పసేనను, (భా) కురుబలమున్ = కౌరవసేనను; ఆశర - (రా) రాక్షసుల, పృథుశల్యుని = గొప్పబాణములు గలవానిని, (భా) గొప శల్యుని; యుధిష్ఠిరుండు = (రా) యుద్ధమునందు స్థిరమయినవాఁడు.

రామాయణము-

సీ.       నగముంచి దానిస్థానమున మరలి వచ్చె

నీదకం; దెలసె మండోదరి యల

జడి రావణు జననా(శకునిపోక కనిఁ ద

మకమును వీడి ద్వై)మాతురపితృ

భక్తుండు దీక్షసల్పగ హోమముఁ జెఱుపఁ

గపులు వచ్చిరి; గేలి కైకొలిచెద

భార్య నీడ్చుటను ను(పాయనమున, డాగు

వరసుయోధ)ఖలుని సురరిపువిభు

గీ.       ననుచు నాగతిఁ జేసి వేయంగదుడు ఘ

(నుడు బిరుదు యుధిష్ఠిరుఁడు బలుడు సుకృతియు

వీఁక (వెడలద్రోయఁ జనెఁ బెనకువకును)

దశముఖుఁడు నిప్పులొల్క నేత్రంబులందు. (౧౧౬)

భారతము-

ఆ. శకునిపోక కనిఁ దమకమున వీడి ద్వై

పాయనమున డాగు వరసుయోధ

నుఁడు బిరుదు యుధిష్ఠిరుఁడు బలుడు సుకృతి

వెడలఁ ద్రోయగఁ జనె బెనకువకును. (౧౧౬)

టీక- శకుని పోకకు = (భా) శకుని చావునకు; అని = యుద్ధమును; (రా) ద్వైమాతుర = వినాయకుని, పితృ = తండ్రి (శివుని); ఉపాయనమున = (రా) కానుకచేత; యుధిష్ఠిరుఁడు = (రా) యుద్ధమందు స్థిరమైనవాఁడు;ఈదకందు = వాయుపుత్రుడగు హనుమంతుఁడు; అలజడి = చింత; తమకమున = సంభ్రమున; పోక = (రా) నడవడి, (భా) చనిపోవుట; పెనకువ = యుద్ధము; కేళికై... యనుచు = పరిహాసమున కారీతి పలుకుచు.

రామాయణము-

చం.      చని (వెస భూమి శ్రీ గదల సద్వసుధాజనదూరుఁ డేచి, పా

యని ధృతిఁ బో)ర నేసెను మహాస్త్రము లాకపు లుల్క, వానికిన్

వన (టెసగంగ గంతుగొనె వాయుసుతోరుహతుండునై సుయో

ధనబలుఁడున్) ఖలుం డధికధైర్యసమేతుఁడు ఖడ్గరోముఁడున్. (౧౧౭)

భారతము-

కం.       వెస భూమి శ్రీగద లస

ద్వసుధాజనదూరుఁ డేచి, పాయని ధృతిఁ బో

టెసగంగ గంతుగొనె వా

యుసుతోరుహతుండునై సుయోధనబలుఁడున్. (౧౧౭)

టీక- (రా) కదల = కదలగా; (భా) గద = గదయను నాయుధముతో; (రా) వాయుసుతు = హనుమంతునిచే,ఉరుహతుండునై; (భా) వాయుసుతు = భీమునిచే, ఊరుహతుండునై = తొడలు విఱగ కొట్టబడినవాఁడై;సుయోధన = (రా) మంచియోధుఁడు; ఏచి = విజృంభించి; ఉల్క = భయపడునట్లు; గంతుకొనె = చచ్చెను.

రామాయణము-

సీ.        అరివచ్చు నపుడైన (పరఁగు ఘూకకృతి క

లరుచు, నశ్వత్థామ)లకముఖభువి

జము లేసెఁ గపులు దాశరథి సంగరమహి

(మాతులబలు నండచేతఁ; గృష్ణ)

ఘోరతనులఁ దితి (కొడుకులఁ దమిఁ గూల్చె

నడఁచె ధృష్టద్యుమ్నుఁ) డంగదుఁడు

క్రూరగుణుని సర్పరోముఁడన్ రాక్షసుఁ;

(గాలుపురికి నంపె ఘనుశిఖండి)

ఆ.        గమనుఁ బోలు నీలుఁ డమర వృశ్చికరోము;

నగ్నివర్ణు రాముఁ డణఁచె; మాత

లి రహిఁ దెచ్చిన మఘవు రథ మెక్కె; నపహృ

తామృతుండు నయ్యె నసురవిభుఁడు. (౧౧౮)

భారతము-

ఆ.        పరఁగు ఘూకకృతి కలరుచు, నశ్వత్థామ

మాతులబలు నండచేతఁ; గృష్ణ

కొడుకులఁ దమిఁ గూల్చెనడఁచె ధృష్టద్యుమ్నుఁ

గాలుపురికి నంపె ఘనుశిఖండి. (౧౧౮)

టీక- ఘూకకృతికి = గుడ్లగూబ పనికి (రా) (శత్రువున కయిన దుశ్శకునమునకు); (రా) అశ్వత్థ = రావిచెట్టు,అమలక = ఉసిరిక చెట్టు; సంగరమహిమ = యుద్ధప్రౌఢియందు; అతుల = సమానరహితుఁడు; (భా) మాతుల = మేనమామ (కృపుడు); కృష్ణ = (రా) నల్లని, (భా) ద్రౌపదియొక్క, తమి = (రా) కోరికతో, (భా) రాత్రియందు,ధృష్టద్యుమ్నున్ = దిట్టయైన సత్త్వము గలవానిని; శిఖండిగమను = నెమలి నెక్కి పోవువాఁడు (కుమారస్వామి); మఘవు = ఇంద్రుని.

రామాయణము-

సీ.        అరివచ్చు నపుడైన (పరఁగు ఘూకకృతి క

లరుచు, నశ్వత్థామ)లకముఖభువి

జము లేసెఁ గపులు దాశరథి సంగరమహి

(మాతులబలు నండచేతఁ; గృష్ణ)

ఘోరతనులఁ దితి (కొడుకులఁ దమిఁ గూల్చె

నడఁచె ధృష్టద్యుమ్నుఁ) డంగదుఁడు

క్రూరగుణుని సర్పరోముఁడన్ రాక్షసుఁ;

(గాలుపురికి నంపె ఘనుశిఖండి)

ఆ.        గమనుఁ బోలు నీలుఁ డమర వృశ్చికరోము;

నగ్నివర్ణు రాముఁ డణఁచె; మాత

లి రహిఁ దెచ్చిన మఘవు రథ మెక్కె; నపహృ

తామృతుండు నయ్యె నసురవిభుఁడు. (౧౧౮)

భారతము-

ఆ.        పరఁగు ఘూకకృతి కలరుచు, నశ్వత్థామ

మాతులబలు నండచేతఁ; గృష్ణ

కొడుకులఁ దమిఁ గూల్చెనడఁచె ధృష్టద్యుమ్నుఁ

గాలుపురికి నంపె ఘనుశిఖండి. (౧౧౮)

టీక- ఘూకకృతికి = గుడ్లగూబ పనికి (రా) (శత్రువున కయిన దుశ్శకునమునకు); (రా) అశ్వత్థ = రావిచెట్టు,అమలక = ఉసిరిక చెట్టు; సంగరమహిమ = యుద్ధప్రౌఢియందు; అతుల = సమానరహితుఁడు; (భా) మాతుల = మేనమామ (కృపుడు); కృష్ణ = (రా) నల్లని, (భా) ద్రౌపదియొక్క, తమి = (రా) కోరికతో, (భా) రాత్రియందు,ధృష్టద్యుమ్నున్ = దిట్టయైన సత్త్వము గలవానిని; శిఖండిగమను = నెమలి నెక్కి పోవువాఁడు (కుమారస్వామి); మఘవు = ఇంద్రుని.

రామాయణము-

ఉ.       రోసము మించగా (నరవరుండు నతండు నొనర్చి రాజి)నిన్

వేసెను రాముఁడున్ (బలిమి భీషణలీలనుఁ బద్మజాస్త్ర) మె

చ్చౌ సరి నెన్ని బా(ములను, నారిపు తేజము మొత్తె; వేగ) నా

దోసినిఁ గూల్చెఁ, దద్(విజయు దోర్బల మర్మిలి వేల్పు లెన్నఁ)గన్. (౧౧౯)

భారతము-

గీ.       నరవరుండు నతండు నొనర్చి రాజి

బలిమి భీషణలీలనుఁ బద్మజాస్త్ర

ములను, నారిపు తేజము మొత్తె; వేగ

విజయు దోర్బల మర్మిలి వేల్పు లెన్న. (౧౧౯)

టీక- నరవరుండు = (రా) రాముఁడు, (భా) అర్జునుఁడు; ఆజి = యుద్ధమును; పద్మజాస్త్రము = బ్రహ్మాస్త్రము; (రా) ఎచ్చౌ = హెచ్చగు; బాముల = కష్టముల; విజయ = జయశీలుని; దోర్బలము = భుజబలము; అర్మిలి = ప్రేమ.

రామాయణము-

ఉ.        తా (క్షితి నిట్లు దుష్టులను దంచి తగం బురుషోత్తముండు శ్రీ

దక్షుఁ బరీ)తభూతి ఘనతాయుతు నింద్రుని దైత్యబాధ సం

ర(క్షితు సాఁకె; రాజుగను రాజితుఁ డయ్యె యుధిష్ఠిరుండు క్షే

మక్షణుఁడున్) విభీషణుఁడు మంగళుఁడై రఘురాము నానతిన్. (౧౨౦)

భారతము-

కం.       క్షితి నిట్లు దుష్టులను దం

చి తగం బురుషోత్తముండు శ్రీదక్షుఁ బరీ

క్షితు సాఁకె; రాజుగను రా

జితుఁ డయ్యె యుధిష్ఠిరుండు క్షేమక్షణుఁడున్. (౧౨౦)

టీక- పురుషోత్తముఁడు = (రా) రాముఁడు, (భా) కృష్ణుఁడు; పరీత = (రా) చుట్టుకొనబడిన; యుధిష్ఠిరుండు = (రా) యుద్ధమందు స్థిరమగువాఁడు; క్షణుఁడు = (రెంటికి) ఉత్సాహముగలవాఁడు; దంచి = నాశనము చేసి;భూతి = ఐశ్వర్యము.

రామాయణము-

సీ.        అగ్నిలోఁ జొప్పించి, యతివపాతివ్రత్య

ముఁ బరీక్ష సల్పి రాముండు ప్రీతి

బ్రహ్మేంద్రముఖ్యామరనుతులఁ గొని, తండ్రి

బ్రత్యక్షమైనంత భక్తి నెఱగి,

యవనిజాతాలక్ష్మణాదులతోఁ బుష్ప

కము నెక్కి వచ్చి గరిమ నయోధ్యఁ

బట్టాభిషిక్తుఁడై ప్రబలెఁ దమ్ములు గొల్వఁ;

బుత్రులను గుశలవులనుఁ గాంచె;

గీ.         (సలిపె హయమేధ మత డలర లలి బుధులు;

ప్రజలు రామరాజ్యము మఱువన్) జన మని

(బలువిడలరొంద నేలెను; నెలకుఁ దిగ జ

డు లొలసెఁ బ్రజ నీతిగనెఁ గడున్) సుఖమున. (౧౨౧)

భారతము-

కం.       సలిపె హయమేధ మత డల

ర లలి బుధులు;ప్రజలు రామరాజ్యము మఱువన్

బలువిడలరొంద నేలెను;

నెలకుఁ దిగ జడు లొలసెఁ బ్రజ నీతిగనెఁ గడున్. (౧౨౧)

టీక- (రెంటికి) హయమేధము = అశ్వమేధయజ్ఞము; తిగ జడులు = మూడువానలు; పలువిడి = ఎక్కువ.

కం.       శర్మదముల నీకథల వి

నిర్మలమతిఁ బాడినన్ వినినఁ జదివిన స

ద్ధర్మమయుఁడు సర్వేశ్వరుఁ

డర్మిలితోడుత నొసఁగు మనోభీష్టంబుల్. (౧౨౨)

కం.       శ్రీరావిపాటి లక్ష్మీ

నారాయణ యొనరిచె రచనన్ గర్భమునన్

భారత మిడి నిర్వచనము

గా రామాయాణముఁ జంద్రకమలాప్తముగన్. (౧౨౩)

చక్రబంధము

(మొదటి మూడుపాదములందలి మొదటినుండి మూడవ చివరినుండి మూడవ యక్షరములు కవిపేరును,మొదటినుండి యాఱవ చివరినుండి యాఱవ యక్షరములు గ్రంధముపేరును తెలుపును.)

శా.        రక్షోరాతి పరాత్పరా వరద ధీరా రమ్యశూరాన్వితా

దక్షా లక్షణ మత్తసంహర కృతీ దాతక్రమా యచ్యుతా

రక్షా నాకులభాగ్యమా వరగభీరా ముక్త బాణవ్రతా

తాక్షోణీరమణా దయాశరధి భూతాళిస్తుతా కామితా. (౧౨౪)

చంపకమాల(...)లో, కందద్వయము [...]లో, తేటగీతి {...}లో, ఆటవెలది “...”లోఁ దెలుపబడి, యివి గర్భితమైన సీసము

సీ.        (అతి[కరుణాత్ముడా {పతి యనంతరసాన్వి

తప్రస్ఫుటాంగ}తా])త సుగుణకలి

([త తతబలా] ప్రభూ {పతితతారక సద్ధృ

తి ప్రాజ్ఞవీర} సం)ధితరుచిర వి

(తత[వరదాయకా {యతుల నవ్యరమాయు

త ఖ్యాతియుక్త} పా)]తకరహిత ల

([లితసుభగా] విభూ {కృతి సులేఖ సుధీవ

రశ్రేష్ఠబంధు}రా) రమ్యచరిత

గీ.         “నత[వరద రవిశశినయన పర పరమ

పురుష భక్తతోష భరితభువన” భా]స

“హిత [సురమునిజనవినుత హతదితిరుహ

త్రిగుణమయ లసన్మతి వితతి శుభ”దా]త. (౧౨౫)

(సీసములో నాలుగుపాదముల యందును ౧౬వ అక్షరములగు త, తి, త, రలు సీసమునందు గురువులు,తక్కిన కంద గీత చంపకమాలలందు లఘువులు. అనఁగా సీసమునందు అనంతరసాన్వితప్రస్ఫుటాంగ,సద్ధృతిప్రాజ్ఞ, నవ్యరమాయుతఖ్యాతియుక్త, సుధీవరశ్రేష్ఠబంధు యని యొక్కొక్కదానిని సమాసముగఁ జదువవలెను. కంద, గీత, చంపకమాలలందు అనంతరసాన్విత, ప్రస్ఫుటాంగ, సద్ధృతి, ప్రాజ్ఞ, నవ్యరమాయుత,ఖ్యాతియుక్త, సుధీవర, శ్రేష్ఠబంధు యని వేఱువేఱుగా జదువవలెను.)

గర్భిత చంపకమాల-

అతికరుణాత్ముడా పతి యనంతరసాన్విత ప్రస్ఫుటాంగతా

త తతబలా ప్రభూ పతితతారక సద్ధృతి ప్రాజ్ఞవీర సం

తత వరదాయకా యతుల నవ్యరమాయుత ఖ్యాతియుక్త పా

లితసుభగా విభూ కృతి సులేఖ సుధీవరశ్రేష్ఠబంధురా!

గర్భిత కందద్వయము-

కరుణాత్ముడా పతి యనం

తరసాన్వితప్రస్ఫుటాంగతాత తతబలా

వరదాయకా యతుల న

వ్యరమాయుత ఖ్యాతియుక్త పాలితసుభగా.

వరద రవిశశినయన పర

పరమపురుష భక్తతోష భరితభువన భా

సురమునిజనవినుత హతది

తిరుహ త్రిగుణమయ లసన్మతి వితతి శుభదా.

గర్భిత తేటగీతి-

పతి యనంతరసాన్వితప్రస్ఫుటాంగ

పతితతారక సద్ధృతి ప్రాజ్ఞవీర

యతుల నవ్యరమాయుత ఖ్యాతియుక్త

కృతి సులేఖ సుధీవరశ్రేష్ఠబంధు.

గర్భిత ఆటవెలది-

నతవరద రవిశశినయన పర పరమ

పురుష భక్తతోష భరితభువన

“హిత సురమునిజనవినుత హతదితిరుహ

త్రిగుణమయ లసన్మతి వితతి శుభ.

గద్యము-

ఇది విద్వద్విధేయ, రావిపాటి చలమయామాత్యపుత్ర, లక్ష్మీనారాయణ ప్రణీతంబయిన

నిర్వచన భారతగర్భ రామాయణముసర్వము నేకాశ్వాసము సంపూర్ణము.

ఈ గ్రంథము శంకరాభరణమున ఒక్కొక్క పద్యముగాఅనేక భాగములుగా ప్రచురించబడి యుండగా అన్నిటినీ కలిపి మొత్తము గ్రంథమును పాఠకుల సౌకర్యార్థము ఇచ్చట ప్రచురించియున్నాను.శ్రీ కంది శంకరయ్యగారికి ధన్యవాదములు.

జైహింద్.

Print this post