గణనీయంబగు భాషలందు తెలుగున్ గాంచంగ మేల్మేలు.. తాన్ విన సొంపై , ప్రకటించు భావ సరళిన్ దృప్తిన్, విశేషించి పల్ ఘన కావ్యామృత సంవిధాన మహిమల్ గాంచంగ నాంధ్రామృతం బను యీ బ్లాగును గొల్పి యుంటి. కనుడీ ! ఆంధ్రామృతం బందుడీ ! .

25, మే 2017, గురువారం

౩. ఉభయ యతులు. . . . పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 )

జైశ్రీరామ్.
పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు  ( 5 )
ఆర్యులారా! వందనములు.
ఇంతవరకు మనము
పద్య పక్షమ్. ఛందస్సు (1) లో శ్రీకారము  కృత్యాదిని కలిగినచో దాని ప్రభావము. / కృతి రచనకుఁ బ్రశస్త వారములు, గురు లఘువుల స్వరూపము,
పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 2 ) లో గణ స్వరూప నిరూపణము. గణముల కుదాహరణములు,
సూర్య - ఇంద్ర - చంద్ర గణములు వివరణము.
పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 3 ) లో యతులు యతికి పర్యాయపదములు.. స్వర యతులు . 
పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 4 ) లో . వ్యంజన యతులు. మనము తెలుసుకొన్నాం కదా.
ఇప్పుడు
పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 ) లో ఇరువది నాలుగు నుండి ముప్పది ఆరు వరకు ఉన్న ఉభయ యతులను, ప్రాస యతిని తెలుసుకొను ప్రయత్నము చేద్దాము.
. ఉభయ యతులు.
24) యుష్మదస్మచ్ఛబ్ద యతులు.
యుష్మదాగమనము < యుష్మత్ + గమనము > యుష్మద్ + గమనము >
ఇందులో పూర్వ పదాంతము - పరపదాది ర్ణములున్నవి.
రెంటిలో దేనికైనా యతి చెల్లును.
ఉదా.
తే.గీ. యుష్మదా (త్ + ఆ = ద్ + ) గమనాదులనుండు - లు
రెంటికిన్ జెల్లు యతులిట శ్రీ నృసింహ!
లరఁ జేయును కద యుష్మదా (త్ + = ద్ + ) గమనము.
రలి రా. దేవరా! అస్మద (త్ + = ద్ + ) ర్థమనఁగ.
25) పరరూప యతి.
శకంధు శ + అంధు = శకదేశమునందలి బావి. శకంధువు తత్సమరూపము.
శకంధ్వాదిషు పరరూపం వాచ్యమ్. అను వ్యాకరణ సూత్రముననుసరించి శ + అంధు = క్ + అంధు = కంధు అను రూపము అగును.
అటులనే వేదండ శబ్దమునెఱుంగునది.
వేదండ < వే + అం> అఖండ శబ్దము వలె గాన వచ్చుటచే యిట్టి పదములలో ఉభయ యతి.
అనగా " - " అను రెండింటిలో ఏ వొక్క అక్షరంతోనైనా యతి చెల్లును.
ఉదా.
తే.గీ. నుపమానుండ మత్తవేదం (వేద+అండ=వేద్ + అం) డ పక్ష !
యను గావించినావు వేదం (వేద+అండ=వేద్ + అం) డ రక్ష!.
అనుచు చెప్పిన పరరూప యతిగ చెల్లు.
తత్సమంబున వ్యాకర్త తలచెనిటుల.
26) ప్రాది యతి.
ప్రాప్తి < ప్ర + ప్తి > యిందు " ప్ర - " అనే 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క దానితో నైనను యతి చెల్లును.
ఉదా.
తే.గీ. ప్రా (ప్ + ర్ + ) ప్తమైనది కను పరమా (+ ) త్మ కృపగ.
ప్రా (ప్ + ర్+ ) ప్తమవనిది కోరక దిలిపెట్టు.
ప్రాదియతులిట్లు చెల్లును ద్యకృతుల.
పద్య పక్షాన వ్రాయుచు ప్రబలవచ్చు.
27) అఖండ యతి ( లేదా ) నిత్య సమాస యతి.
కర్ణాట < ర్ణ + > ఇది పద విభాగము తోపని నిత్య సమాసము. కావున యిట్టి పదములలో " ర్ణ - "అను 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి చెల్లును.
ఉదా.
తే.గీ. ఆంధ్ర భోజుండు చూడ కర్ణా (ర్ణ + ) ట రాజు.
నాణ్యమాంధ్రమ్మువోలె కర్ణా (ర్ + ణా) ట భాష.
ఖండనంబిందు మనలకు కానఁబడమి
రెంటినేదైన చెల్లుట కంటిమిచట.
28) దేశ్య నిత్యసమాస యతి.
దేశీయమైన తెలుగు పదములు దేశ్యములు.
క్రిక్కు+ఱియుట=క్రిక్కిఱియుట
రూపు+అఱ=రూపఱ, అఱు=నశించు. రూపఱు= రూపు నశించు
పెంపు+అఱ=పెంపఱ.                                   
పెల్లు+అఱ=పెల్లఱ.
ఏపు+అఱచుట=ఏపఱచుట,
విడదీసినప్పుడు వచ్చిన హల్లు తోగాని అచ్చు తోగాని ఉభయ  యతి చెల్లుట దేశ్యనిత్యసమాసవిశ్రాంతి.
క్రిక్కిఱియుట < క్రిక్కు + ఱియుట > అచ్ సంధి (ఎడ లేక వ్యాపించుట అని అర్థము) అయి యేక పదముగా కనిపించుచున్న దేశ్య పదములందు " క్కు - " వంటి 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణముతో నయినను యతి చెల్లును.
ఉదా.
తే.గీ. పుడు సభలోన జనులుక్రిక్కి (క్రిక్కు + ) ఱిసి యుంట
పద్యపక్షము మహిమయే భవ్యులార!
కూర్చునుండిరి జనులు క్రిక్కి (క్రిక్కు + ) రిసి యచట
రాయతీలను పంచునాప్రభువటంచు.
29) నిత్య యతులు.
క్రూర కర్ముడేనియు < క్రూరకర్ముడు + నియు > యిందు " ఐనాసరే అనే అర్ధంలో ఏనియు అనేపదంతో కూడిన మొదటిపదం నిత్య సమాసంగా కనిపిస్తున్నందున యీ పదంలో " డు - " అనే 2 వర్ణాలలో ఏవొక్కవర్ణంతోనైనను యతి చెల్లును.
ఉదా.
.వె. లను క్రూరకర్ముడే (డు + ) నియు గురువుతో
డున్న యగును సిద్ధుడే (డు + ) నిజంబు.
ఇటుల మీరు చెప్పిరేని నిత్యయతిగ
పద్యపక్షమందు ప్రబలకున్నె?
30) రాగమ సంధి యతి.
జవరాలు; జవ + ఆలు; ఇందు { ర్ + ఆగమ } (ర్) ర ఆగమంగా వచ్చినందున యిట్టి చోట " - " అను 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క దానికైనను యతి వేయ వచ్చును.
ఉదా.
తే.గీ. మ్య గుణ పూర్ణ! నా ముద్దరాలవీవు.
లయంబునకున్ జవరా (ర్ + ) ల రమ్ము.
ఇటుల రాగమ సంధిలో నెఱిఁగి చేయ
రెండిటికి కూడ యతులు సత్కృతులనొప్పు.!
31) విభాగ యతి.
గంపెడేసి; గంపెడు + సి > ఇట్టివి నిత్య సంధులు. ఇట్టిపదములలో " డు - " అను 2 వర్ణములలో ఏవొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.
ఉదా.
ఆ.వె. తఁడు గడ్డి గంపెడే (డు + ) సి గోవుకుఁ బెట్ట
డు తను కోరు కడివెడే (డు + ) సి పాలు.
- డు ల దేనికైన నిటులయతిని వేయ
కను విభాగ యతిగ. ఘనుఁడ! కృష్ణ!
32)  నామాఖండ యతి.
రామయ్య; రా + య్య; ఇట్టి అఖండ నామములలో " - " అను 2 వర్ణములలో ఏవొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.
ఉదా.
తే.గీ. హిని యతి చెల్లుకృతిని రాయ్యయనిన.
తఁడు సరిపోలు నయ్య రామ (+ ) య్యకనిన.
అగును కనగ నామాఖండ యతి. నిజంబు.
మ అ లు రెంటికిన్ యతికి సమ్మతము కృష్ణ!
33) పంచమీవిభక్తి యతి.
రామునికన్న < రామునికి + అన్న > < రామునకు + న్న >
రామునికంటే < రామునికి + అంటే >
ఇట్టి పదాలలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.
ఉదా.
తే.గీ. కుంభినిన్ గన రామున (కు + ) న్న ఏడు.
రయ లక్ష్మయ్య రాముని కం (కి + అం) టె చిన్న.
కుదురు రామునకన్నలో కు - ల రెంటి
లోన దేనికైనను వేయనౌను కృష్ణ!
34) కాకుస్వర యతి.
లేరో < లేరు + > ఇట్టి పదములందు " రు - " అనునటువంటి 2 వర్ణములలో
ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.
ఉదా.
తే.గీ. ఉండిరో? దివ్యులిలను లేరో (రు + ) యనినను,
రుక్మిణీపతి సములుందురో (రు + ) యనినను,
తగును రు ఓ లు రెంటికి తగిన యతులు.
అమరు నిదియె కాకుస్వర యతిగ కృష్ణ!
35) ప్లుతయుగ యతి.
(++) గతి కాచెదో రఘుపతీ < ఏ గతి కాచెదో రఘుపతీ (త్+++) > మొదటి వర్ణమునందు, యతి స్థానమునందు ప్లుతవర్ణములున్నందున ఈ 2 ప్లుత వర్ణములకు యతి వేయ వచ్చును.
ఉదా.
ఆ.వె. (+ + ) మహేశ! మేలుకో (క్ + + + ) మహితాత్మ! శం
భో (భ్ + + + ) జనహిత! యేలుకో (క్ + + + ) నితాంత!
ప్లుత యుగమునకుయతి పూజ్యతనొప్పును
పైన తెలిపినటుల వరలు కృష్ణ!
. ప్రాస యతి
36) ప్రాస యతి. యతి స్థానమునకు బదులు ప్రాస స్థానమున యతిని వేసినప్రాసయతి.
దీనికి అచ్చుమైత్రి అక్కరలేదు.
ప్రాస నియమమే వర్తించును. 
సీసము. తేటగీతి. ఆటవెలది. మున్నగు పద్యములందు యతికి బదులు ప్రాస యతి వేయ జెల్లును.
దా:- 
తే.గీ. తెలుఁగు భాషయే జగతికి జిలుఁగు నిజము.
తెలుఁగు చదివినఁ బాపముల్ తొలఁగు నిజము.
తెలుఁగు పాండిత్య శోభయు కలుగు నిజము.
తెలుఁగు సుకవియె లోకాన వెలుఁగు నిజము.
< తెలు - వెలు > తె మొదటి అక్షరము. యతి స్థానమున యతి వేయ బడలేదు.
ప్రాసాక్షరమునకు యతి వేయబడినందున యిది ప్రాసయతికి ఉదాహరణ యగుచున్నది.           స్వస్తి.


#CRKRchandassu ..( FB)
జైహింద్.
Print this post

0 comments:

కామెంట్‌ను పోస్ట్ చేయండి

ఆంధ్రామృత బ్లాగ్ వీక్షకులకు ధన్యవాదములు.