ఆంధ్రామృతం

30, మే 2017, మంగళవారం

25, మే 2017, గురువారం

౩. ఉభయ యతులు. . . . పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 )

0 comments

జైశ్రీరామ్.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 )

ఆర్యులారా! వందనములు.

ఇంతవరకు మనము

పద్య పక్షమ్. ఛందస్సు (1) లో శ్రీకారము కృత్యాదిని కలిగినచో దాని ప్రభావము. / కృతి రచనకుఁ బ్రశస్త వారములు, గురు లఘువుల స్వరూపము,

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 2 ) లో గణ స్వరూప నిరూపణము. గణముల కుదాహరణములు,

‘సూర్య - ఇంద్ర - చంద్ర’ గణములు వివరణము.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 3 ) లో యతులు యతికి పర్యాయపదములు. ౧. స్వర యతులు .

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 4 ) లో ౨. వ్యంజన యతులు. మనము తెలుసుకొన్నాం కదా.

ఇప్పుడు

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 ) లో ఇరువది నాలుగు నుండి ముప్పది ఆరు వరకు ఉన్న ఉభయ యతులను, ప్రాస యతిని తెలుసుకొను ప్రయత్నము చేద్దాము.

౩. ఉభయ యతులు.

24) యుష్మదస్మచ్ఛబ్ద యతులు.

యుష్మదాగమనము < యుష్మత్ + ఆగమనము > యుష్మద్ + ఆగమనము >

ఇందులో పూర్వ పదాంతము ‘ద’ - పరపదాది ‘అ’ వర్ణములున్నవి.

ఈ రెంటిలో దేనికైనా యతి చెల్లును.

ఉదా.

తే.గీ. యుష్మదా (త్ + ఆ = ద్ + ఆ) గమనాదులనుండు త - అలు

రెంటికిన్ జెల్లు యతులిట శ్రీ నృసింహ!

అలరఁ జేయును కద యుష్మదా (త్ + ఆ = ద్ + ఆ) గమనము.

తరలి రా. దేవరా! అస్మద (త్ + ఆ = ద్ + అ) ర్థమనఁగ.

25) పరరూప యతి.

శకంధు శక + అంధు = శకదేశమునందలి బావి. శకంధువు తత్సమరూపము.

శకంధ్వాదిషు పరరూపం వాచ్యమ్. అను వ్యాకరణ సూత్రముననుసరించి శక + అంధు = శక్ + అంధు = శకంధు అను రూపము అగును.

అటులనే వేదండ శబ్దమునెఱుంగునది.

వేదండ < వేద + అండ > అఖండ శబ్దము వలె గాన వచ్చుటచే యిట్టి పదములలో ఉభయ యతి.

అనగా " ద - అ " అను రెండింటిలో ఏ వొక్క అక్షరంతోనైనా యతి చెల్లును.

ఉదా.

తే.గీ. అనుపమానుండ మత్తవేదం (వేద+అండ=వేద్ + అండ) డ పక్ష !

దయను గావించినావు వేదం (వేద+అండ=వేద్ + అండ) డ రక్ష!.

అనుచు చెప్పిన పరరూప యతిగ చెల్లు.

తత్సమంబున వ్యాకర్త తలచెనిటుల.

26) ప్రాది యతి.

ప్రాప్తి < ప్ర + ఆప్తి > యిందు " ప్ర - ఆ " అనే 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క దానితో నైనను యతి చెల్లును.

ఉదా.

తే.గీ. ప్రా (ప్ + ర్ + ఆ) ప్తమైనది కను పరమా (మ + ఆ) త్మ కృపగ.

ప్రా (ప్ + ర్+ ఆ) ప్తమవనిది కోరక వదిలిపెట్టు.

ప్రాదియతులిట్లు చెల్లును పద్యకృతుల.

పద్య పక్షాన వ్రాయుచు ప్రబలవచ్చు.

27) అఖండ యతి ( లేదా ) నిత్య సమాస యతి.

కర్ణాట < కర్ణ + అట > ఇది పద విభాగము తోపని నిత్య సమాసము. కావున యిట్టి పదములలో " ర్ణ - అ "అను 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి చెల్లును.

ఉదా.

తే.గీ. ఆంధ్ర భోజుండు చూడ కర్ణా (ర్ణ + అ) ట రాజు.

నాణ్యమాంధ్రమ్మువోలె కర్ణా (ర్ + ణా) ట భాష.

ఖండనంబిందు మనలకు కానఁబడమి

రెంటినేదైన చెల్లుట కంటిమిచట.

28) దేశ్య నిత్యసమాస యతి.

దేశీయమైన తెలుగు పదములు దేశ్యములు.

క్రిక్కు+ఇఱియుట=క్రిక్కిఱియుట

రూపు+అఱ=రూపఱ, అఱు=నశించు. రూపఱు= రూపు నశించు

పెంపు+అఱ=పెంపఱ.

పెల్లు+అఱ=పెల్లఱ.

ఏపు+అఱచుట=ఏపఱచుట,

విడదీసినప్పుడు వచ్చిన హల్లు తోగాని అచ్చు తోగాని ఉభయ యతి చెల్లుట దేశ్యనిత్యసమాసవిశ్రాంతి.

క్రిక్కిఱియుట < క్రిక్కు + ఇఱియుట > అచ్ సంధి (ఎడ లేక వ్యాపించుట అని అర్థము) అయి యేక పదముగా కనిపించుచున్న దేశ్య పదములందు " క్కు - ఇ " వంటి 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణముతో నయినను యతి చెల్లును.

ఉదా.

తే.గీ. ఇపుడు సభలోన జనులుక్రిక్కి (క్రిక్కు + ఇ) ఱిసి యుంట

పద్యపక్షము మహిమయే భవ్యులార!

కూర్చునుండిరి జనులు క్రిక్కి (క్రిక్కు + ఇ) రిసి యచట

రాయతీలను పంచునాప్రభువటంచు.

29) నిత్య యతులు.

క్రూర కర్ముడేనియు < క్రూరకర్ముడు + ఏనియు > యిందు " ఐనాసరే అనే అర్ధంలో ఏనియు అనేపదంతో కూడిన మొదటిపదం నిత్య సమాసంగా కనిపిస్తున్నందున యీ పదంలో " డు - ఏ " అనే 2 వర్ణాలలో ఏవొక్కవర్ణంతోనైనను యతి చెల్లును.

ఉదా.

ఆ.వె. ఇలను క్రూరకర్ముడే (డు + ఏ) నియు గురువుతో

డున్న యగును సిద్ధుడే (డు + ఏ) నిజంబు.

ఇటుల మీరు చెప్పిరేని నిత్యయతిగ

పద్యపక్షమందు ప్రబలకున్నె?

30) రాగమ సంధి యతి.

జవరాలు; జవ + ఆలు; ఇందు { ర్ + ఆగమ } (ర్) ర ఆగమంగా వచ్చినందున యిట్టి చోట " ర - అ " అను 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క దానికైనను యతి వేయ వచ్చును.

ఉదా.

తే.గీ. రమ్య గుణ పూర్ణ! నా ముద్దరాలవీవు.

ఆలయంబునకున్ జవరా (ర్ + ఆ) ల రమ్ము.

ఇటుల రాగమ సంధిలో నెఱిఁగి చేయ

రెండిటికి కూడ యతులు సత్కృతులనొప్పు.!

31) విభాగ యతి.

గంపెడేసి; గంపెడు + ఏసి > ఇట్టివి నిత్య సంధులు. ఇట్టిపదములలో " డు - ఏ " అను 2 వర్ణములలో ఏవొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.

ఉదా.

ఆ.వె. ఇతఁడు గడ్డి గంపెడే (డు + ఏ) సి గోవుకుఁ బెట్ట

డు తను కోరు కడివెడే (డు + ఏ) సి పాలు.

‘ఇ - డు’ ల దేనికైన నిటులయతిని వేయ

కను విభాగ యతిగ. ఘనుఁడ! కృష్ణ!

32) నామాఖండ యతి.

రామయ్య; రామ + అయ్య; ఇట్టి అఖండ నామములలో " మ - అ " అను 2 వర్ణములలో ఏవొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.

ఉదా.

తే.గీ. మహిని యతి చెల్లుకృతిని రామయ్యయనిన.

అతఁడు సరిపోలు నయ్య రామ (మ + అ) య్యకనిన.

అగును కనగ నామాఖండ యతి. నిజంబు.

మ అ లు రెంటికిన్ యతికి సమ్మతము కృష్ణ!

33) పంచమీవిభక్తి యతి.

రామునికన్న < రామునికి + అన్న > < రామునకు + అన్న >

రామునికంటే < రామునికి + అంటే >

ఇట్టి పదాలలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.

ఉదా.

తే.గీ. కుంభినిన్ గన రామున క (కు + అ) న్న ఏడు.

అరయ లక్ష్మయ్య రాముని కం (కి + అం) టె చిన్న.

కుదురు రామునకన్నలో ‘కు - అ’ ల రెంటి

లోన దేనికైనను వేయనౌను కృష్ణ!

34) కాకుస్వర యతి.

లేరో < లేరు + ఓ > ఇట్టి పదములందు " రు - ఓ " అనునటువంటి 2 వర్ణములలో

ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ వచ్చును.

ఉదా.

తే.గీ. ఉండిరో? దివ్యులిలను లేరో (రు + ఓ) యనినను,

రుక్మిణీపతి సములుందురో (రు + ఓ) యనినను,

తగును రు ఓ లు రెంటికి తగిన యతులు.

అమరు నిదియె కాకుస్వర యతిగ కృష్ణ!

35) ప్లుతయుగ యతి.

ఏ (ఎ+ఎ+ఎ) గతి కాచెదో రఘుపతీ < ఏ గతి కాచెదో రఘుపతీ (త్+ఇ+ఇ+ఇ) > మొదటి వర్ణమునందు, యతి స్థానమునందు ప్లుతవర్ణములున్నందున ఈ 2 ప్లుత వర్ణములకు యతి వేయ వచ్చును.

ఉదా.