భాగ్యనగరం వచ్చియున్న జ్యోతిశ్శాస్త్ర పారంగతులు, చిత్రకవి, బ్రహ్మశ్రీ వల్లభవఝల అప్పల నరసింహ మూర్తి

జైశ్రీరామ్.

ఆర్యులారా! 

అనుపమ సాధనా పటిమనా వర చిత్ర కవిత్వసాధకుల్,

ప్రణవ సుబోధనా గరిమ భవ్యుని గాంచిన భక్తితత్పరుల్,

సునిశిత దృష్టితో కని యజుండు లిఖించిన భావి రేఖలన్,

మనుటకు భవ్యమార్గమును మన్ననఁ జెప్పెడు దివ్యులిద్ధరన్.

వారెవరో కాదు. మన శ్రీవల్లభ గారు.

జ్యోతిశ్శాస్త్ర పారంగతులు, చిత్రకవి, బ్రహ్మశ్రీ వల్లభవఝల అప్పల నరసింహ మూర్తి

ప్రస్తుతము భాగ్యనగరమునకు వచ్చి యున్నారను వార్త తెలియఁ జేయుటకు ఆనందంగా ఉంది.

తమ జాతకములు వీరిద్వారా తెలుసుకొన గోరువారికి, వారిని స్వయముగా కలుసుకొనఁదలచినవారికి ఉపయుక్తముగానుండునని భావించి 

వారి దూరవాణి సంఖ్యను తెలియఁ జేయుచున్నాను.

9491881480.

జైహింద్.

నూతన ఛందములలో గర్భ కవిత 75. . . . రచన . . . శ్రీ వల్లభ

జైశ్రీరామ్.

  జైహింద్.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 9 ) యతి ప్రాసలు . . . మతాంతరములు

#CRKRchandassu ..

జైశ్రీరామ్.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు  ( 9 )

శ్రీ మదాంధ్రామృత పాన లోలులారా! పద్య రచనాభిలాషులారా! వందనములు.

ఇంతవరకు మనము

పద్య పక్షమ్. ఛందస్సు (1) లో శ్రీకారము  కృత్యాదిని కలిగినచో దాని ప్రభావము. - కృతి రచనకుఁ బ్రశస్త వారములు, గురు లఘువుల స్వరూపము,

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 2 ) లో గణ స్వరూప నిరూపణము. గణముల కుదాహరణములు,

‘సూర్య - ఇంద్ర - చంద్ర’ గణములు వివరణ.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 3 ) లో యతులు యతికి పర్యాయపదములు. ౧. స్వర యతులు . 

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 4 ) లో ౨. వ్యంజన యతులు.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 ) లో ౩. ఉభయ యతులు.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 6 ) లో ప్రాసలు

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 7 ) లో దశ దోషములు

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 8 ) లో కావ్యాది గ్రాహ్య వర్ణ విచారము.

తెలుసుకొన్నాం కదా.

ఇప్పుడు తెలుసుకొనునది

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 9 ) లో యతి ప్రాసలు . . . మతాంతరములు

యతి ప్రాసలు . . . మతాంతరములు

౧. (23) ఱావడి ఱ - ర లకు యతి. సులక్షణ సార సంగ్రహమున 159.

ధారుణి ఱావడి యనఁదగు

ఱా రేఫకు రేఫ ఱాకు రహి వడిఁ దనరున్.

భారతము.

తంపును బెంపును గదుర ని

లింపులు వెఱఁగంది చూడ రిపు సైన్యములుం

గంపింపఁ దన బలంబులు

ఱంపిలిబట్టార్వ సింధురాజుందాకెన్. 

నీ రమ్య కీర్తినగుఁ నా

రారాజున్నలువ బలుగుఱాలుననంగన్.

౨. ర ల యతి. దీనిని అప్పకవి అగ్రాహ్య విరామమని చెప్పి తిరస్కరించెను. కాని

వబ లకు, లళలకు, లడలకు వలె రలలకు అభేద యతి ఒప్పుకొనక తప్పదు.

కస్తూరి రంగ కవి ఈ యతిని చెప్పి ఉదాహరనలు చూపెను.

రాజ కుమారుఁడేలంగఁగలఁడు శ్రీనాథును సునందన చరిత్ర.

లోకుల్ మెచ్చ వ్రతంబు నా తలఁపు తీరున్ శ్రీ కాళహస్తీశ్వర శతకము.

లీలా హాస్య కళా ప్రసంగముల నుద్రేకించి కాశీఖండము  6 - 206.

(17) ర - ల లకు యతి అభేద యతి .సు.ల.సా.146.

వపయోరభేద యనియెడి

నెపమున ప ఫ బ భలు వాకు నేర్పున వడిగా

నుపమింప వచ్చుఁ గృతులం

దుపనిషదుచితార్థ సూక్తులొలసిన చోటన్.

లక్షణ విలాసము

భరిత భువనార్ణవంబుతో వంక సరియె?

రమ్య మణిరాజరాజితీ లక్క సరియె?

లలిత వీణా రవంబుతో ఢక్క సరియె?

యనఁగను నభేద నామాఖ్య యతులు సెలఁగు.

౩. ఌ కార యతి. (అనంతుఁడు చెప్పెను)

ఌ కారముతో ఇ ఈ ఎ ఏలంగూడిన ల ళలకు యతి చెల్లును.

అతని వంశమువారతిధన లుబ్ధులై - కృత వీర్యు ధనమెలాఁ గ్ఌస్తి సేసి. భారతము ఆది పర్వము  - 7 - 133

ఘృత పయోరాశి సంక్ఌప్తావధికమైన చంచత్కుశద్వీప జగతిఁ జేరి. కాశీఖండము 5 – 281.

క్ఌప్త పట్టాభిషేకమంగీకరించి. చంపూ రామాయణము  8 - 165.

౪. ఏవార్థక వడి.

సకల హితంబై  . . . . పండ్రెండవ పర్వం

బ కడున్ మేలనఁగ శాంతి పర్వము వెలయున్.

(పర్వంబు + అ పర్వంబ = పర్వమేవ - పర్వమ్ + ఏవ) భార.ఆది.158.

౫. సంయుక్త యతి - స్నాన శబ్దము. స్నాతో తాకి యతి.

స్నానమొనర్చి ధౌత పరి ధానముఁ గట్టి హర విలాసము 2 - 37.

స్నానమొనర్చి ధౌత పరి ధానములన్ ధరియించి.  రుక్మాంగద చరిత్ర  1 - 95.

స్నాన మహిమంబు భక్తి తాత్పర్య గరిమ (కాశీ ఖండము.)

స్నానంబు తీర్చి ధౌతములైన వస్త్రముల్. (మత్స్యపురాణము.)

౬. కై యతి.

చతుర్థీ విభక్తి కై కయి ప్రత్యయములకు (కు + ఐ   కు + అయి) ఉభయ యతి చెల్లఁదగును.

దీనిని చతుర్థీ విభక్తి యతి అని చెప్పనగును.

అనఘ మా మాను శకుని నాకై కడంగి.  భార. సభా.  2 – 174

హవణుగఁ గల్పవృక్ష సురకై    శశాంక.  1 – 84

కమలాపతిఁ గొల్తు ముక్తికై విభుననఁగన్.  నరస.  4 – 21.

౭. ఋ రు వడి. 

రి ఋ లకు ఋవళి చెప్పఁబడెను.

ఋ రు లకు యతి గూర్చిన కొన్ని ప్రయోగములు కానవచ్చుచున్నవి.

క్రూరార్ధ చంద్రాన్త్ర కృత్తోరుబాహులై   భాస్కర.రా.  1448 

పుండరీకనే//త్రుని నిజ ధామ వైభవ సమృద్ధికి   భాగ.దశమ స్కంధము. ఉత్తర.  5317.

మృదువైన చేతులు ముండ్ల పొదలు.   (కాళిందీ పరిణయము.)

గృహ ధర్మ నిరతులు కొనివచ్చి.   భోజరాజీయము.    3 – 27.

రురు వర్ణ దేహంబు ఋగ్వేదమునకు.   పండితారాధ్య చరిత్ర వాదప్ర.  - 523 వ పుట.

ఉ వు యతి. గో//వులను గణియింప ధాయును నోపఁడు.  భాగవతము ఉ. - 462.

కా //వునఁ జండాలుఁడు కాఁడు సందియములే దూహింప  ధర్మఖండ. పుట – 227.

దే //వునకుననుంగువాఁడనని యుత్సుకతన్.  వృషాధిప శతకము. - 98.

ఒల్లని డించి పోవుటయ భీతిల్లి.  నవనాథ చరిత్ర. - 92 వ పుట.

౮. దడ  రఱ ప్రాసలు.

౯. శ - స లకు ప్రాస - లక్షన దీపిక లక్షణ శిరోమణి మున్నగు వాటిలో చెప్పఁబడెను.

ఎఱ్ఱన హరివంశమున ర్వభాగమున ౯ - ౮౭ లో  కంసుని / త- ధ్వంశము.

నన్ని -  కుమారసంభవమున ౧౨ - ౧౬౯ లో  ఏసియు - కేశా - కేశి.

హర విలాసము ౨ - ౧౧౧ లో సంసార  -   వంశం.

భా.రామాయణము యుద్ధ కాం.  వ్రేసియు - కీశులు.

పండితారాధ్య చరిత్ర . భసితంబు జల్లి షో - డశునెత్తివైచి.

భాగవతము ౨ - ౧౫౮. నాసాంగనాంగదృ - గ్భ్రూశిరోజ. 

జైహింద్.

నూతన ఛందములలో గర్భ కవిత 74. . . . రచన . . . శ్రీ వల్లభ

జైశ్రీరామ్.

  జైహింద్.

నూతన ఛందములలో గర్భ కవిత 73. . . . రచన . . . శ్రీ వల్లభ

  జైశ్రీరామ్.

జైహింద్.

నూతన ఛందములలో గర్భ కవిత 72. . . . రచన . . . శ్రీ వల్లభ

  జైశ్రీరామ్.

జైహింద్.

నూతన ఛందములలో గర్భ కవిత 71. . . . రచన . . . శ్రీ వల్లభ

 జైశ్రీరామ్.

జైహింద్.

నూతన ఛందములలో గర్భ కవిత 70. . . . రచన . . . శ్రీ వల్లభ

  జైశ్రీరామ్.

జైహింద్.

"వాగ్దండో೭థ మనోదండ . . . మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. "వాగ్దండో೭థ మనోదండ కాయదండ స్తథైవచ, 
యస్యైతే నిహతా బుద్ధౌ త్రిదండీతి స ఉచ్యతే" [మనుస్మృతి 12-10]
గీ. మౌన వర్తియె వాగ్దండి,మహినిఁ గనఁగ,
మనసులో కోర్కె లేకున్న మనసు దండి.
కాయకర్మస్వధర్ముఁడే కాయ దండి,
దండములు మూడు కల్గి, త్రి దండియగును.
భావము. 1. వాగ్దండము (మౌనము), 2. మనోదండము (ఆశ లేకుండుట), 3. కాయదండము (స్వధర్మాచరణము).ఈ మూడింటియందును ఎవరు బుద్ధి నిలుపుదురో వారు త్రిదండి యనఁబడుదురు.

జైహింద్.

ఏ గ్రహాన్ని ఏ పుష్పాలతో పూజించాలని భవిష్య పురానమ్ చెప్పిందో తెలుసా? . . . మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

ఆర్యులారా! 

మనం ఏ గ్రహాన్ని ఏ పుష్పాలతో అర్చించాలో 

భవిష్య పురాణం చెప్పింది చూడండి.

గీ. పచ్చ గన్నేరు తగునయ్య భాస్కరునకు 

చలువ రేనికి తగినది కలువ పూజ,

దిరిసెనలతోడ కుజునకు, దివ్యుఁడైన

బుధుని సంపెంగ తోడను, పూజ్యుఁడైన

గురుని పద్మాలతోడను, విరిసినట్టి

జాజి పూలను శుక్రుని, శనిని మల్లె, 

రాహువును మొల్ల పూలతో, రమ్యమైన

వివిధ పుష్పాల కేతువున్, బ్రీతిఁ గొలుతు.

జైహింద్.

మూర్ఖస్య పంచ చిహ్నాని . . . మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. మూర్ఖస్య పంచ చిహ్నాని గర్వో దుర్వచనం తథా 
క్రోధశ్చ దృఢవాదశ్చ పరవాక్యేష్వనాదరః.
గీ. గర్వమును, దుర్వచనతను కలిగి యుంట,
కోప వర్తన,పిడివాద మాపరాని
పరులవాగనాదరతయు ప్రబలియుండు
మూర్ఖులం దుండవివి కనఁ బూజ్యులందు.
భావము. గర్వము, చెడుమాటలు మాట్లాడుట, కోపము, పిడివాదము, ఇతరుల భాషణమునందు అనాదర భావము అను ఐదు మూర్ఖుల లక్షణములు.

జైహింద్.

గురుర్బ్రహ్మ . . . మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. గురుర్బ్రహ్మా గురుర్విష్ణుః గురుర్దేవో మహేశ్వరః.

గురుస్సాక్షాత్ పరబ్రహ్మ తస్మైశ్రీ గురవే నమః.

క. గురువే బ్రహ్మయు విష్ణువు

గురువే పరమేశ్వరుండు కూర్మిని గాంచన్

గురువే పర బ్రహ్మమట్టి

గురువునకేనంజలింతు గురుదేవ హరీ!

భావము. గురువే సృష్టికర్తయగు బ్రహ్మ. గురువే మనకు విష్ణువు. పరమేశ్వరుఁడు కూడా గురువే. అట్టి గురువు సాక్షాత్తు బ్రహ్మపదార్థమే. అట్టి గురువునకు నేను నమస్కరుంచుచున్నాను. 

జైహింద్.

యత్ కటాక్ష సముపార్జనా ... మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. యత్ కటాక్ష సముపార్జనా విధిః - సేవకస్య సకలార్థ సంపదః.
సంతనోతి వచనాంగ మానసైః - తామ్, మురారి హృదయేశ్వరీమ్ భజే.
గీ. సకల పురుషార్థ సంపద లొసగు నెట్టి
లక్ష్మి క్రీఁగంటి చూపుఁ దలచి భజించు
సేవకుల కట్టి హరిపత్ని! సేవఁజేతు
మనసు వాక్కాయ కర్మలన్ మహిని నీకు.
భావము. ఓ వరలక్ష్మీదేవీ! ఏ తల్లి క్రీగంటి చూపు నారాధించుట సేవకునకు సకల పురుషార్థ సంపను సమృద్ధిఁగ కలిగించునో అట్టి మురారి హృదయేశ్వరివైన నిన్ను వాక్కాయ మానసములతో సేవించెదను.

జైహింద్.

అతి రమణీయే కావ్యే పిశునోన్వేషయతి ... మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. అతి రమణీయే కావ్యే పిశునోన్వేషయతి దూషణాన్యేవ.
అతి సుందరేపి వపుషి వ్రణమేవహి మక్షికా నికరః.
క. దుష్టుఁడు నిరతము తప్పుల
నిష్టంబుగ వెదకుఁ గృతుల నేర్పడు గుణముల్
స్పష్టంబుగ కనుట మదికి
కష్టంబగు. కనగ మక్షికాన్యాయమిదే. 
భావము. ఈగ అందమైన శరీరముపై వ్రాలుటకిష్టపడదు. సరికదా వ్రణములపై వ్రాలుటకే ఎంతో ఇష్టపడును. అటులనే అతి రమణీయ కావ్యమున దుష్టుఁడు దోషముల కొఱకే అన్వేషించును. గుణములున్నను గ్రహింపనేఱడు కదా!

జైహింద్.

హరశ్చ బహురూపశ్చ, (ఏకాదశరుద్రులు) మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

ఏకాదశరుద్రులు
శో. హరశ్చ బహురూపశ్చ, త్ర్యంబకశ్చాపరాజితః
వృషాకపిశ్చ శంభుశ్చ, కపర్దీ రైవతస్తథా
మృగవ్యాధశ్చ శర్వశ్చ, కపాలీ చ విశాంపతే
ఏకాదశైతే కథితా, రుద్రాస్త్రిభువనేశ్వరాః.(హరి వంశము 1-3-51; 52)

గీ. హరుఁడు, బహురూపుఁడు, జగన్నిరుపమేయ
త్ర్యంబకుఁ, డపరాజి,కపర్ధి, రైవతుండు,
శంభుఁడును, మృగవ్యాధుఁడు, శర్వుఁడును, క
పాలియును వృషాకపిరుద్రులేలు జగతి.
భావము
 1.హరుడు
 2.బహురూపుడు
 3.త్ర్యంబకుడు
 4.అపరాజితుడు
 5.వృషాకపి
 6.శంభుడు
 7.కపర్ది
 8.రైవతుడు
 9.మృగవ్యాధుడు
10.శర్వుడు
11.కపాలి
అను పదునొక్కండ్రు రుద్రులు ఈ జగతిని ఏలుచుండిరి. 

జైహింద్.

యస్య నాస్తి స్వయం ప్రజ్ఞ ... మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. యస్య నాస్తి స్వయం ప్రజ్ఞా శాస్త్రమేవ కరోతి కిమ్
లోచనాభ్యాం విహీనస్య దర్పణం కిమ్ కరిష్యతి.
గీ. ఎట్లు తలకెక్కు విద్య విహీన ప్రజ్ఞు.
ముకుర ఫలమేమి లోచనములవి లేక.
తనకు తానుగ యోచించి తగినదెంచు
శక్తి వృద్ధికి యత్నంబు సలుప వలయు.

భావము.. స్వయం ప్రజ్ఞ అనేదే లేకుంటే వాడు ఎన్ని శాస్త్రాలు చదివినా వాటి జ్ఞానం వంట పట్టదు. దానికి సుభాషితకారుడు చెప్పిన ఉదాహరణ కళ్ళు లేనివాడికి దర్పణం అంటే అద్దం ఇస్తే దానివల్ల ఉపయోగం ఏమీ వుండదు.

జైహింద్.

అజరామరవత్ ప్రాజ్ఞో . . . మేలిమి బంగారం మన సంస్కృతి,

జైశ్రీరామ్.

శ్లో. అజరామరవత్ ప్రాజ్ఞో విద్యామర్థంచ సాధయేత్.
గృహీతయివ కేశేషు మృత్యునా ధర్మమాచరేత్.
గీ. ముసలితనమును మృతియునుపొందననుచు
ధనము విద్యయు సాధించి మనుట శుభము.
మృత్యు ముఖముననున్నట్లు నిత్యమునిలను
ధర్మవర్తన మెలగుట ధర్మమర్తయ.
భావము. మానవుఁడు ముసలితనము మృత్యువు లేనివాని వలె విద్యను ధనమును సంపాదింపవలెను. మృత్యువు తన జుత్తు పట్టుకొని తనను చంపుచున్నట్లు భావించి ధర్మాచరణమును అవశ్యము చేయవలయును.

జైహింద్.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 8 ) కావ్యాది గ్రాహ్య వర్ణ విచారము.

జైశ్రీరామ్.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు  ( 8 )

శ్రీ మదాంధ్ర పద్య రచనాభిలాషులారా! వందనములు.

ఇంతవరకు మనము

పద్య పక్షమ్. ఛందస్సు (1) లో శ్రీకారము  కృత్యాదిని కలిగినచో దాని ప్రభావము. - కృతి రచనకుఁ బ్రశస్త వారములు, గురు లఘువుల స్వరూపము,

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 2 ) లో గణ స్వరూప నిరూపణము. గణముల కుదాహరణములు,

‘సూర్య - ఇంద్ర - చంద్ర’ గణములు వివరణ.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 3 ) లో యతులు యతికి పర్యాయపదములు. ౧. స్వర యతులు . 

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 4 ) లో ౨. వ్యంజన యతులు.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 5 ) లో ౩. ఉభయ యతులు.

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 6 ) లో ప్రాసలు

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 7 ) లో దశ దోషములు

తెలుసుకొన్నాం కదా.

ఇప్పుడు తెలుసుకొనునది

పద్య పక్షమ్ ఛందస్సు ( 8 ) లో కావ్యాదిగ్రాహ్యవర్ణ విచారము

పద్యరచనలో మొట్టమొదటి పద్యము మొట్టమొదటి పాదమున

ఏయే స్థానములలో ఏయే అక్షరములు ప్రశస్తమో, ఏయే అక్షరములు నింద్యమో తెలుసుకొను ప్రయత్నము చేయుదము.

  శ్రీకారము కృత్యాదిని ఉన్నచో దాని ప్రభావము.

శ్రీకారమును పద్యరచన ప్రారంభమున ఉన్నచో ప్రశస్తమని ప్రారంభముననే తెలుసుకొని యున్నాము.   

అటులున్నచో అది సూదంటు రాయి ఇనుమును ఆకర్షించు విధముగా దోషములనాకర్షించి పరిహరించి శుభఫలితములనిచ్చును.

శ్రీకారమైనను, దేవతా వాచకమైనను ఉన్నచో సిరులు వఱలును.

శుభ వాచకములు, దేవతా వాచకములు, మొటి పాదమున ప్రారంభము నుండి ప్రయోగించిన అనింద్యములు.

ఆది పద్యమున మొదటి పాదమున మూడు గణములందలి అక్షరములను మంగళప్రదమగువర్ణములు మాత్రమే  

ప్రయోగింపఁబడునట్లు చూచుకొన్నచో ఆ కృతి మంగళప్రదమగును.

అటుల కాక నిషిద్ధాక్షర ప్రయోగము జరిగినచో  

కృతి కర్తకు కృతి భర్తకు అమంగళకరమగునని ఛందశ్శాస్త్రము వక్కాణించుచున్నది.. .

హ్రస్వములు అమృతాక్షరములు దీర్ఘములు విషాక్షరములు కావున

పద్యము ప్రారంభమున అచ్చులైనా హల్లులైనా హ్రస్వములు ప్రయోగించుట క్షేమకరములని తెలియునది

కృత్యాదిని

భ గణము సుఖములనిచ్చును.

న గణము ద్రవ్యలాభమును కలుఁగఁ జేయును.

మ గణము శుభఫలితములనిచ్చును.

య గణము దివ్య సువర్ణాదిక ఫలములనిచ్చును.

త గణము విభూతిని కొలుపును.

కావున వాటినే ప్రయోగించిన శుభకరమని గ్రహింపఁదగును.

ర గణము రోగము కలుఁగఁ జేయును.

స గణము లయము చేయును.

ర గణము భాధలు కలుఁగఁ జేయును.

కావున వాటిని ప్రయోగించరాదని తెలియ వలయును.

  

మొట్టమొదటి పద్యము నందు మొట్టమొదటి పాదమున ప్రయోగ నిషిద్ధాక్షరములు.

1 వ అక్షరముగా. 

ఋ - ౠ - ఌ - ౡ .

గ - ఘ - ఙ .

చ - ఛ -  జ - ఝ - ఞ .

ట - డ - ఢ - ణ .

ద - ధ - న .

బ -  భ - మ .

య - ర - ల - వ - ళ - స - క్ష .

3 వ అక్షరముగా.

అ - క - గ - జ - ట - డ - త - ప - ర - శ - స - హ.

5 వ అక్షరముగా.

ర - స - జ - గ.

6 వ అక్షరముగా.

అ - ఆ - క - గ - జ - ట - త - ప - ర - శ - స - హ - క్ష.

7 వ అక్షరముగా.

అ - ఆ - క - ట - త - ప - ర - శ - హ - క్ష. .

11 వ అక్షరముగా.

అ - ఆ - క - ట - త - ప - ర - శ - హ - క్ష. .

కావ్యమున కాని; ఖండిక యందు కాని

మొట్ట మొదటి పద్యమున అందున మొట్ట మొదటి పాదమునకే ఈ పై నిబంధనలు వర్తించును.

కావ్యాదిని

సంయుక్త వర్ణము ప్రయుక్తమైనచో ఆ సంయుక్తమందున్నవర్ణములు పరస్పర మైత్రి కలిగి యుండిన శుభము.

అటుల కానిచో కృతిపతి పిడుగుపడిన చందమున కూలును.

పంచభూత బీజాక్షరములు

పద్యాదిని

వాయు బీజాక్షరములైన

“ అ - ఆ - ఏ - క - చ - ట - త - ప - య - ష” లు ప్రయోగించినచో దుఃఖము ప్రాప్తించును.

అగ్ని బీజాక్షరములైన

”ఇ - ఈ - ఐ - ఖ - ఛ - ఠ - థ - ఫ - ర - స ”లు ప్రయోగించినచో మృత్యువు ప్రాప్తించును.

భూ బీజాక్షరములైన

“ ఉ - ఊ - ఓ గ - జ - డ - ద - బ - ల - హ”లు ప్రయోగించినచో సంపదలు ప్రాప్తించును.

ఉదక బీజాక్షరములైన

“ఋ - ౠ - ఔ - ఘ - ఝ - ఢ - ధ - భ - వ - ళ”లు ప్రయోగించినచో సంతోషము ప్రాప్తించును.

ఆకాశ బీజాక్షరములైన

“ఌ - ౡ - అం - ఙ - ఞ - న - మ - శ - క్ష”లు ప్రయోగించినచో కృతిపతి నత్యంత దరిద్రుఁ జేయును.

కావ్యాది పద్య ప్రథమ పాదమున

3వ - 5వ - 6వ - 7వ - 11వ అక్షరములుగా

అ క చ ట త ప లుప్రయోగింప కూడదని గ్రహింప వలెను.

మొదటి అక్షరముగా  క ఖ చ చ జ డ ద ధ భ య శ క్ష ష స లు ఉండ కూడదు. ఇట్లు కాకుండినచో మేలు చేకూరును. స్వరములన్నియు ఉత్సవ కారులే.

న భ ములు విభవము కూర్చును.

త భ స లు ఒప్పదు.

ర య లు అత్యంత శుభకరము.,

భ య లు హానికరము.

ఛందశ్శాస్త్ర ప్రమాణము.

శ్రీకారము కృత్యాదిని ఉన్నచో దాని ప్రభావము.

క. శ్రీకారము కృత్యాదిని

బ్రాకటముగనున్నఁ జాలు బహుదోషములం

బోకార్చి శుభము లొసఁగును

బ్రాకృతముగ నినుముసోఁకు పరుసము భంగిన్‌.189

తే. ఆదిపద్యాది శ్రీకారమైన దేవ

వాచకంబైన నప్పుడు వఱలు సిరులు

నాది పద్యాది మూఁడు గణాక్షరములు

చూడవలెఁ గాని యన్నియుఁ జూడవలదు.195

క. ఒనరఁగ శుభవాచకములు

ఘనతరమగు దేవవాచకంబులు నై పే

ర్చినగణములు వర్ణంబులు

ననింద్యములు కృతుల మొదల నహిపతిశయనా! 28

గణ ఫలములు

నవ్యసుఖప్రదాయి భగణంబు, జకారము రుక్ప్రదంబగున్‌,

ద్రవ్యముఁ జేయు నా, లయకరంబు స కారము, మా శుభంబు, యా

దివ్యసువర్ణకారి, వెతఁదెచ్చును రేఫ, విభూతినిచ్చుఁ దా,

గావ్యములందు నాదినిడఁ గర్తకు భర్తకు నంబుజోదరా!  23

గణాధిదైవతములు

భగణము నేలుఁజందురుఁడు, భానుఁడు దా జగణంబు నేలుఁ, దా

నగణము నేలు నిర్జరగణంబుఁ, సమీరణుఁ డేలు నెప్పుడున్‌

సగణము, నుర్వియేలు మగణంబు, నొగిన్యగణంబుఁ దోయమున్‌,

రగణముఁ బావకుండుఁ, దగణంబు నభంబును నేలుఁ, గేశవా!    24

తాత్పర్యము. భగణమును చంద్రుఁడు,జగణమును సూర్యుఁడు, నగణమునకు దేవతలు,  సగణమునకు వాయుదేవుఁడు, మగణమునకు భూమి, యగణమునకు జలము, రగణమునకు అగ్ని, తగణమునకు ఆకాశము, పాలకులు.

కృత్యాది వర్జనీయ గణములు నక్షరములు

క. పుర, శర, రస, గిరి, రుద్రుల

నరయ నకచటతప లిడుట యనుచిత మయ్య

క్షరములును రసభజంబులుఁ

బరిహరణీయంబు లాదిఁ బంకజనాభా!      25

తాత్పర్యము. కావ్యాది పద్య ప్రథమ పాదమున మూడవ - ఐదువ - ఆరువ - ఏడువ - పదకొండువ అక్షరములుగా

అ క చ ట త ప లుప్రయోగింప కూడదని గ్రహింప వలెను.

క. మొదలును క - ఖ - జలు చ - ఛ - డలు

ద - ధలును భ - య - శ - క్ష - ష - సలు తగవు. పవర్ణా

స్పదములు గాకుండిన మే

లొదవించును స్వరములెల్ల నుత్సవకారుల్‌. 26

తాత్పర్యము. మొదటి అక్షరముగా  క ఖ చ చ జ డ ద ధ భ య శ క్ష ష స లు ఉండ కూడదు. ఇట్లు కాకుండినచో మేలు చేకూరును. స్వరములన్నియు ఉత్సవ కారులే.

క. మొదల నభంబులు రెండును

గదిసిన విభవంబు త - భ - స గణసంగతి యొ

ప్పదు రయముల నధికశుభం

బొదవును భయములను హానినొందు నృసింహా! 27

తాత్పర్యము. న భ ములు విభవము కూర్చును. త భ స లు ఒప్పదు. ర య లు అత్యంత శుభకరము., భ య లు హానికరము.

సంయుక్తాక్షర ప్రయోగవిధి

తే. మొదల సంయుక్త వర్ణంబు గదిసె నేని

మడప కా రెంటికిని గ్రహ మైత్రివలయు

నిది విచారింపఁడేనిఁ గృతీశ్వరుండు

పిడుగు మొత్తిన గతిఁగూలుబిట్ట బిఱ్ఱు. (భీమన ఛందము)194

పంచభూత బీజాక్షరములు

పద్యాది నొందించినచో

వాయు బీజాక్షరములు (మారుత బీజంబులు శోకవార్ధిఁ బడఁగాద్రోయును)

క. పరఁగఁగ “అ ఆ ఏ” లును

వరుసఁ “గ చ ట త ప య ష” లు ధ్రు - వంబునఁ బదియున్‌

ధరఁ భవన బీజములు గో

వరవాహన! సకలలోక - వందిత చరణా! (వాదాంగ చూడామణి)174

అగ్ని బీజాక్షరములు (శిఖి బీజంబుల్‌ మృతింజేయు)

క.క్రమమున “ఇ ఈ ఐ”లును

రమణ “ఖ  ఛ  ఠ  థ  ఫ  ర  స” లును రాజిలుఁ బదియున్‌

సమముగను దహన బీజము

లమరఁగఁ దలపోయ శంబరాంతక హరణా!(వాదాంగ చూడామణి)175

భూ బీజాక్షరములు (క్షితిబీజంబులు సంపదల్వొదలఁ బోషించున్‌)

క.మున్నుగ “ఉ - ఊ - ఓ”లును

నెన్నఁగ “గ - జ - డ - ద - బ - ల - హ” - లు నీ ధరఁ బదియుం

బన్నుగ భూ బీజంబులు

పన్నగ వరశయన బాణ! పన్నగభరణా! (వాదాంగ చూడామణి) 176

ఉదక బీజాక్షరములు (బయోబీజముల్ సతతంబున్‌ ప్రమదం బొనర్చు)

క.ధీరత “ఋ - ౠ - ఔ” లును

సారపు “ఘ - ఝ - ఢ - ధ - భ - వ - ళ” లు సరసన్‌ బదియున్‌

దోరపు జలబీజంబులు

ఘోరాసుర పురవిదార! గోధ్వజ కలితా! (వాదాంగ చూడామణి) 177

ఆకాశ బీజాక్షరములు (న్నభోబీజముల్‌ పతి నత్యంత దరిద్రుఁ జేయు)

క. “ఌ - ౡ - అం - ఙ - ఞ - న - మ”లు

సల్లలితములై వెలుంగు “శ - క్ష”లు పదియుం

జెల్లు గగన బీజములని

తెల్లముగా వాసవాది దివిజస్తుత్యా! (వాదాంగ చూడామణి)       178

ఈ క్రింది పద్యమే ఈ పైని వివరించిన పంచభూత బీజాక్షర ఫలంబులకు ప్రమాణము.

మ. క్షితిబీజంబులు సంపదల్వొదలఁ బోషించున్‌ బయోబీజముల్

సతతంబున్‌ ప్రమదం బొనర్చు శిఖి బీజంబుల్‌ మృతింజేయు మా

రుత బీజంబులు శోకవార్ధిఁ బడఁగాద్రోయున్నభోబీజముల్‌

పతి నత్యంత దరిద్రుఁ జేయు మిగులం బద్యాది నొందించినన్‌. 

(భీమన ఛందము) 179

అమృతాక్షర విషమాక్షరములు

క. అమృతాక్షరములు హ్రస్వము

లమరఁగ దీర్ఘములు విషములనఁబడు వీనిన్‌

గ్రమమున అకచటతపయశ

సముదయమును దెలిపి నిలుపఁ జనుఁ బద్యాదిన్‌. (గోకర్ణ చ్ఛందము) 180

క. తెలియక ఘోషాక్షరములు

నెలవుగఁ బద్యాదియందు నిలిపిన చోటన్‌

నలమటఁ బొందియుఁ గృతిపతి

పలుమఱు వెతనొంది దైన్య పాటుం జెందున్‌.       181

క.  అ - క - చ - ట - త - ప - య - శ లెనిమిది

ప్రకటిత గిరి ఋతులమూఁటఁ బదునొక్కింటన్‌

వికటముగఁ బెట్టి పద్యము

సుకవులు సత్ప్రభువుల కిడ ర శుభకరమగుటన్‌. 

(ఉత్తమగండచ్ఛందము)  182

క. పుర శర రస గిరి రుద్రుల

నరయ న - క - చ - ట - త - ప లిడుట యనుచిత మీ య

క్షరములు న - ర - చ - ఛ - జంబులు

బరిహరణీయంబు లాదిఁ బంకజనాభా!  (అనంతుని ఛందము)    183

చ. రస గిరి రుద్రసంఖ్యలను రాదొనఁగూర్ప స్వరాదివర్ణముల్‌

వసుధ హకారమున్‌ క్ష - ర - ట వర్ణ చవర్ణభముల్‌ దలంపఁగా

అ - స - జ - గరంబు లగ్ను లెడ నైదవచోట హ - లాది వర్ణముల్‌

ససిదగఁ జెప్ప నాఱిట ర - సల్‌ జ - గముల్‌ గదియింప వర్జ్యముల్‌.    184

క. ఌలు ఋలు ఙ ఛ ఝ ఙ ట ద ధ ణ

దలు న వ బ ణ ములును ర ళలు దగ నక్షలున్‌

నెలకొని పద్యముఖంబున

నిలుపరు సత్కవులు శాస్త్ర నింద్యము లగుటన్‌. 

(అధర్వణుని ఛందము) 185

క. హ - జ - గ - డ లివి మూఁట వచో

నిజముగ నిందించి చెప్ప నీల్గుటయరుదే

భుజగమునకన్నఁ గీడగు

సుజనామరభూజ! రేచ! సుగుణసమాజా!  

(భీమన ఛందము)186

క. ఘోరతరపద్యముఖమున

వేఱుగ నొకచోట చూచి వెదకఁగనేలా

యాఱవకడ 'తా' నిలిపిన

మాఱమ్మునఁ గ్రుమ్మినట్లు మడియు మనుజుఁడున్‌. 

(భీమన ఛందము)187

ఇట్టి దుష్ట ప్రయోగమున కుదాహరణ చాటువు.

చ. హయమదిసీత పోతవసు ధాధిపుఁ డారయ రావణుండు వి

నిశ్చయముగ నేను రాఘవుఁడ జాహ్నవి వారిధి మారుఁ డంజనా

ప్రియతనయుండు సింగన విభీషణుఁడా గుడిమెట్ట లంక నా

జయమును బోతరక్కసుని చావును నేడవనాఁడు సూడుఁడీ.    

(భీమన చాటువు)188

సంయుక్తాక్షర ప్రయోగవిధి

తే. మొదల సంయుక్త వర్ణంబు గదిసె నేని

మడప కా రెంటికిని గ్రహ మైత్రివలయు

నిది విచారింపఁడేనిఁ గృతీశ్వరుండు

పిడుగు మొత్తిన గతిఁగూలుబిట్ట బిఱ్ఱు. (భీమన ఛందము)194

అక్షరములకు గ్రహాధిపతులు

తే. ఆదులకు రవి, కాదులకవనిజుండు,

చాదులకు బుధుఁడును, గవి డాదులకును,

తాదులకు బృహస్పతి, శని పాదులకును,

యాదులకు నెల్ల శశియు, గ్రహంబు కృష్ణ! 190

తాత్పర్యము. అకారాదులకు సూర్యుఁడు,  కవర్గమునకు అవనిజుఁడు, చవర్గమునకు బుధుఁడు, టవర్గమునకు కవి, తవర్గమునకు బృహస్పతి, పవర్గమునకు శని, యకారాదులకు చంద్రుఁడు గ్రహములు.

మాతృకా పూజనము

సీ. కాది త్రివర్గ వర్ణాలికి మౌక్తిక, వజ్రభూషలుఁ దెల్పు వస్త్రములును

తపవర్గ రవవర్ణ తతి కబ్జరాగంపుఁ, దొడవులు వలువలుదొవరు చాయ

యలశషసహ బీజములకగుఁ బుష్యరాగాభరణములు పీతాంబరములు

ళక్షఱంబులకు నీలాల సొమ్ములు గారు, కొను నీలి వన్నెల కోక లెల్ల  

తే. వరుస నీనాల్గు తెఱఁగుల వర్ణములకు

ననుభవంబగు ద్రవ్యంబులానవాలు

నాజ్యమును గమ్మఁ దేనియ యాసవంబు

వీనిఁ దెలియక సత్కవి యౌనె జగతి. 

(కవిసర్పగారుడము)193.

స్వస్తి.

#CRKRchandassu . (ముఖ పుస్తకము)

  జైహింద్.