యతులు వివరణము.

జైశ్రీరామ్.

యతులు

స్వర యతులు:-

1) స్వరమైత్రి వళి :-

అ ఆ ఐ ఔ . {ఫ్రెండ్స్}

ఇ ఈ ఋ ౠ ఎ ఏ {ఫ్రెండ్స్}

ఉ ఊ ఒ ఓ {ఫ్రెండ్స్}

పైన తెలిపిన క్రమంలోనే అచ్చులకు యతి మైత్రి చెల్లుతుంది. హల్లులలో వుండే అచ్చులు పై క్రమంలోనే ప్రయోగించాలి

2) స్వర ప్రధాన వళి:-

అచ్చులకు సంధి అయిన చోట పర పదంలోని మొదటి అచ్{వంశ్+అ = వంశ + అబ్ధి దీనిలో అబ్ధి అనే పదంలోని} " అ " అనే అచ్చుకే యతి వేయాలి.

3) లుప్త విసర్గక స్వర వళి:-

తమః + అర్క > తమోర్క. ఇలాగ విసర్గ మీద అకారము ఓ కారంగా మారిపోతున్నప్పుడు అందులోగల " అ " కారానికే యతి వేయాలి.

4) ఋ వళి:-

"ఋ" తో గాని, ఋ నే వట్రసుడిగా కలిగి యున్న హల్లులోగల వట్రసుడితో గాని రి రీ రె రే లకు యతి కుదురుతుంది.

5) ఋత్వ సంబంధ వళి:-

వట్రసుడి తో ఇ ఈ ఋ ౠ ఎ ఏ లకు యతి చెల్లు తుంది

6) ఋత్వ సామ్య వళి:-

వట్రసుడి గలిగిన హల్లులు అవి యేవైనాసరే హల్ల్ సామ్యంతో నిమిత్తం లేకుండా వట్రసుడులు కలిగివుంటే చా;లు యతి చెల్లును.

7) వృద్ధి వళి:-

అ కరమునకు ఎ ఏ ఐ లు పరమైన ఐ కారమూ, ఒ ఓ ఔ లు పరమైన ఔ కారమూ సంధిలో వచ్చిన వృద్ధి సంధి అంటారుకదా! అలాంటి చోట సంధి కాక ముందున్న అచ్చుతోనైనా, సంధి అయిన తరువాత వచ్చిన అచ్చుతోనైనా యతి వేయ వచ్చును.

ఇవే స్వర యతులు.

వ్యంజన యతులు :-

1) వర్గజ యతులు :-

కవర్గాదులలో పంచమాక్షరం మినహ మిగిలిన 4 హల్లులూలకూ పరస్పరం యతి చెల్లును.

క. ఖ. గ. ఘ. { క } వర్గజ యతి

చ. ఛ. జ. ఝ. { చ } వర్గజ యతి.

ట. ఠ. డ. ఢ. { ట } వర్గజ యతి

త. థ. ద. ధ. { త } వర్గజ యతి.

ప. ఫ. బ. భ. { ప } వర్గజ యతి.

ఏ వర్గక్షరములకా వర్గాక్షరములు తమలో తాము యతిచెల్లును.

2) బిందు యతి :-

" ఙ " తో > ంక. ంఖ. ంగ. ంఘ.

" ఞ " తో > ంచ. ంఛ. ంజ. ంఝ.

" ణ " తో >ంట. ంఠ. ండ. ంఢ.

" న " తో > ంత. ంథ. ంద. ంధ.

"మ " తో >ంప.ంఫ. ంబ. ంభ. లు బిందు యతిపేరుతో పరస్పరము చెల్లును.

3) తద్ భవ వ్యాజ యతి :-

" జ్ఞ - న - ణ " లు పరస్పరము చెల్లును.

4) విశేష యతి :-

" జ్ఞ " - క - ఖ - గ - ఘ. లు పరస్పరము చెల్లును.

5) అనుస్వార సంబంధ యతి :-

" ంట - ంఠ - ండ - ంఢ - ంత - ంథ - ంద - ంధ - లు పరస్పరము చెల్లును.

6) అను నాసికాక్షర యతి :-

" న " తో > ంట - ంఠ - ండ - ంఢ. చెల్లును.

" ణ " తో > ంత -ంథ - ంద - ంధ. చెల్లును.

7) ము కార యతి :-

"పు - ఫు - బు - భు - ము ' లు చెల్లును.

8) మ వర్ణ యతి :-

" మ - ం య - ం ర - ం ల - ం వ -ం శ - ం ష - ం స - ం హ " లు చెల్లును.

9) సరస యతి :-

" అ - య - హ " లు చెల్లును.

" చ - ఛ - జ - ఝ - శ - ష - స " లు చెల్లును.

" న - ణ " లు చెల్లును.

10) అ భేద యతి :-

" వ - బ " లు చెల్లును. (అ భేద వర్గ యతి-"  ప - ఫ - బ - భ - వ " లు చెల్లును.)

" ల - ళ " లు చెల్లును.

" ల - డ " లు చెల్లును.

11) అ భేద వర్గ యతి :-

" ప - ఫ - బ - భ - వ " లు చెల్లును.

12) సంయుక్త యతి :-

" క్ష్మ " వంటి సం యుక్త హల్లులో గల " క - ష - మ "లలో యేదో వొక దానికి యతి వేయ జెల్లును.

13) అంత్యోష్మ సంధి యతి :-

" వాక్ + హరి = వాగ్ఘరి " ఇందు " క ' తో గాని " హ " తో గాని యతి వేయ జెల్లును.

14) వికల్ప యతి :-

" సత్ + మతి = సన్మతి. " ఇందు " త " తో గాని " న " తో గాని యతి వేయ జెల్లును.

ఉభయ యతులు :-

1) యుష్మ దస్మచ్ఛబ్ద యతులు :-

యుష్మదాగమనము < యుష్మత్ + ఆగమనము > ఇందులో " ద - అ " లు పూర్వ పదాంత, పరపదాది వర్ణాలు. వీటిలో దేనికైనా యతి వేయ జెల్లును.

2) పర రూప యతి :-

వేదండ < వేద + అండ > అఖండ శబ్దము వలె గాన వచ్చుటచే యిట్టి పదములలో ఉభయ యతి. అనగా " ద - అ " అను రెందింటిలో ఏ వొక్క అక్షరంతోనైనా యతివేయ జెల్లును.

3) ప్రాది యతి :-

ప్రాప్తి < ప్ర + ఆప్తి > యిందు " ప్ర - ఆ " అనే 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క దానితో నైనను యతి గూర్ప జెల్లును.

4) అ ఖండ యతి ( లేదా ) నిత్య సమాస యతి :-

కర్ణాట < కర్ణ + అట > ఇది పద విభాగము తోపని నిత్య సమాసము గావున యిట్టి పదములలో " ర్ణ - అ "అను 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి గూర్ప జెల్లును.

5) దేశ్య నిత్య సమాస యతి :-

క్రిక్కిఱియుట < క్రిక్కు + ఇఱియుట > అచ్ సంధి అయి యేక పదముగా కనిపించుచున్న దేశ్య పదములందు " క్కు - ఇ " వంటి 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణముతో నయినను యతి గూర్ప జెల్లును.

6) నిత్య యతులు :-

క్రూర కర్ముడేనియు < క్రూరకర్ముడు + ఏనియు > యిందు " ఐనాసరే అనే అర్ధంలో ఏనియు అనేపదంతో కూడిన మొదటిపదం నిత్య సమాసంగా కనిపిస్తున్నందున యీ పదంలో " డు - ఏ " అనే 2 వర్ణాలలో ఏవొక్కవర్ణంతోనైనను యతి వేయ జెల్లును.

7) రాగమ సంధి యతి :-

జవరాలు < జవ + ఆలు > ఇందు { ర్ + ఆగమ } (ర్) ర ఆగమంగా వచ్చినందున యిట్టి చోట " ర - అ " అను 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క దానికైనను యతి గూర్ప జెల్లును.

8) విభాగ యతి :-

గంపెడేసి < గంపెడు + ఏసి > ఇట్టివి నిత్య సంధులు. ఇట్టిపదములలో " డు - ఏ " అను 2 వర్ణములలో ఏవొక్క వర్ణమునకైనను యతి గూర్ప జెల్లును.

9) నామాఖండ యతి :-

రామయ్య < రామ + అయ్య > ఇట్టి అఖండ నామములలో " మ - అ " అను 2 వర్ణములలో ఏవొక్క వర్ణమునకైనను యతి గూర్ప జెల్లును.

10) పంచమీ విభక్తి యతి :-

రామునికన్న < రామునికి + అన్న > < రామునకు + అన్న >

రామునికంటే < రామునికి + అంటే >

ఇట్టి పదాలలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ జెల్లును.

11) కాకు స్వర యతి :-

లేరో < లేరు + ఓ > ఇట్టి పదములందు " రు - ఓ " అనునటువంటి 2 వర్ణములలో ఏ వొక్క వర్ణమునకైనను యతి వేయ జెల్లును.

12) ప్లుత యుగ యతి :-

ఏ గతి కాచెదో రఘుపతీ < ఏ గతి కాచెదు + ఓ > మొదటి వర్ణమునందు, యతి స్థానమునందు ప్లుతవర్ణములున్నందున ఈ 2 ప్లుత వర్ణములకు యతి వేయ జెల్లును.

13) ప్రాస యతి :-

సీసము. తేటగీతి. ఆటవెలది.పద్యములందు యతికి బదులు ప్రాస యతి వేయ జెల్లును.

ఉ :- తే.గీ - తెలుగు భాషయె జగతిని వెలుగు నిజము. < తెలు - వెలు > తె మొదటి అక్షరము. యతి స్థానమున యతి వేయ బడక దాని తరువాత గల ప్రాసాక్షరమునకు యతివేయబడినందున యిది ప్రాసయతికి ఉదాహరణ యగుచున్నది.

తరువాత ప్రాస తెలుపఁబడును.

జైహింద్.

Print this post